منافع الحیوان لابن بختیشوع ( چاپ از نسخه خطی به زبان عربی )

درباره کتاب

اسم و کنیۀ کامل این طبیب ایرانی‌الاصل «ابوسعید عبیدالله بن جبرئیل بن عبیدالله بن بختیشوع بن جبرئیل بن بختیشوع بن جورجیس بن جبرئیل بن بختیشوع» است که بنا به قول ابن ابی اصیبعه (۱/۱۴۸) در سال چهارصد و پنجاه و اندی وفات یافته است. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، جز آن که در میافارقین می‌زیست و با ابن بُطلان دوستی داشت.

در سال ۱۳۸۸ شمسی کتابی فارسی با عنوان منافع الحیوان از قرن هفتم هجری تألیف عبدالهادی بن محمد بن محمود بن ابراهیم مراغی به کوشش محمد روشن از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شد که ترجمه و برگردانی فارسی از اثر عبیدالله بن جبرائیل (اثر حاضر) است.

علامه محمد قزوینی در سال ۱۳۱۵ شمسی گزارشی از نسخه‌های خطی عربی و ترجمۀ فارسی مراغی اذعان فرموده بودند که خوشبختانه عین آن گزارش در مقدمه چاپ نسخه فارسی آمده است. یکی از متن‌های عربی که علامه قزوینی بدان اشاره فرموده و آن را مورد بررسی قرار داده، همین کتاب حاضر است که به صورت چاپ عکسی منتشر شده است.

علامۀ قزوینی از نسخۀ مشابه نسخۀ حاضر در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا در لندن به شمارۀ or.2784 خبر داده که ظاهراً ساختار آن کمی متفاوت از نسخۀ حاضر است؛ امّا هر دو کتاب از عبیدالله بن جبرئیل دانسته شده است.

در فهرست نسخ عربی کتابخانۀ ملی پاریس از دوسلان (ص۵۰۱) به نسخۀ نفیسی از سال ۷۰۰ هـ.ق. اشاره رفته که اشکال زیبایی در نشان دادن حیوانات مورد بحث دارد. این اثر با عنوان مشهور منافع الحیوان در منابع مختلف شناسانده شده است. شمارۀ نسخه در آن کتابخانه Arabe 2782 می‌باشد. در دیباچۀ کتاب مؤلف به صورت «عبدالله بن جبرئیل بن بختیشوع» ضبط شده، امّا بی‌گمان «عبدالله»، تصحیف «عبیدالله» است.

همین نسخه را علامه قزوینی به دقت مطالعه نموده و اذعان داشته‌اند که این نسخه در ۱۱۶ صفحه و همچون نسخۀ فارسی مراغی مصور است و برای هر حیوانی که عنوان نموده، بلااستثنا تصویری رسم کرده؛ و خط آن نسخ خوش، و به استثنای ورق اوّل و بعضی اوراق متفرقۀ دیگر در تضاعیف نسخه که به خط الحاقی و جدید است، مابقی اوراق نسخه و تصاویر آن همه نسبتاً قدیمی، و مورّخ ۷ ربیع‌الثانی سنۀ ۷۰۰ هجری.

در پشت صفحۀ غلاف به خط جلی مرقوم است: «کتاب منافع الحیوان لابن بختیشوع مصوّر». و سپس در صفحۀ اوّل کتاب که چنان‌که گفتیم به خط الحاقی است، خطبۀ کتاب مسطور است.

و عبارت آخر کتاب به خط همان کاتب اصلی است: «و هذا مختار ما ذکر فی کتاب الحیوان… و هو مختار من کتاب الخواص مجرّب المنافع…» که از این عبارت چنین بر می‌آید که نسخۀ حاضر اختصاری از اصل منافع الحیوان ابن بختیشوع بوده باشد. به علاوه وضع خود نسخه و صغر حجم آن و قلّت عدد اوراق آن همه بر همین فقره است؛ و از این‌ها گذشته، درود و سلام بر حضرت رسول در عبارت دیباچۀ نسخه.

در نتیجه می‌توان به جرأت گفت که تحریر و تلخیص حاضر از کتاب اصلی عبیدالله توسط یکی از دانشمندان و مؤلفین قبل از سنۀ ۷۰۰ هـ.ق. صورت گرفته است. امّا متأسفانه کتاب عمدۀ عبیدالله به دست ما نرسیده یا دست کم هنوز معرفی نشده است.