روزنامه قانون

درباره کتاب

میرزا مَلْکَم خان (زاده ۱۲۱۲ خورشیدی – درگذشته ۱۲۸۷ خورشیدی) ملقب به ناظم‌الدوله ، روشنفکر ، روزنامه نگار ، دیپلمات  و سیاست مدار  دوره قاجار  و بنیان‌گذار فراموشخانه در ایران است . میرزا ملکم خان ناظم الدوله در رجب سال ۱۳۰۷ قمری روزنامه فارسی زبان “قانون” را در لندن منتشر کرد. این روزنامه که یا دربار ایران رابطه خوبی نداشت، توزیع آن را در ایران بیشتر اوقات ممنوع می کردند و از طریق افراد معتمد یا پیچیدن روزنامه در لای روزنامه های دیگر به ایران وارد می شد. این روزنامه به زمانه سلطنت ناصرالدین شاه قاجار برمی گردد که لفظ قانون جایگاهی نداشت. مطالعه آن در بیداری مردم ایران برای تشکیل حکومت مشروطه بدون تاثیر نبوده است. از این روزنامه امروز ۴۱ شماره به جا مانده‌است. ملکم خود می‌گفت که چهل پنجاه شماره منتشر کرده‌است. این روزنامه به نظام حکومتی  با لحنی تند انتقاداتی وارد می‌کرد. این نظام را استبدادی  می‌دانست و معتقد بود باید سیستم حکومتی تغییر کند.به همین دلیل انتشار این روزنامه با محدودیت‌هایی از سوی دولت وقت مواجه بود. بیشتر خوانندگان قانون از فارغ‌التحصیلان و محصلان دارالفنون  بودند.

روزنامه قانون که شماره اول آن در ۸ صفحه با قطع ۳۴× ۲۱ چاپ شدهه شماره های بعدی را در ۴ صفحه با قطع وزیری و به صورت سربی چاپ نموده است. اسم روزنامه در وسط سرلوحه نوشته شده و ذیل آن نام میرزا ملکم خان و شعار اتفاق، عدالت، ترقی در ذیل آن آمده است. در سمت چپ قیمت اشتراک  و سمت راست شماره روزنامه قبد شده است. ملکم خان “قانون” را روزنامه آزاد می دانست که منادی احیای ایران است. در شماره اول نیز تنها راه امداد به ایرانیان که در بی خبری و عدم ترقی  به سر می برند، ایجاد یک روزنامه آزاد می باشد.  ملکم خان دلیل انتشار روزنامه “قانون” را در خارج کشور، ممنوع بودن حرف حق در خاک ایران اعلام می کند.

بیشتر  شماره های روزنامه قانون فاقد تاریخ انتشار است و در قریب به ۴ سال انتشار آن که ۴۱ شماره منتشر شد، نمی توان دقیقا” مشخص کرد که هرشماره در کدام سال یا چه زمانی چاپ  شده است. “قانون” را نمی توان روزنامه دانست که نه روزانه منتشر شده  و نه هفتگی و ماهانه، بلکه گاهنامه ای است که هر وقت اوضاع زمانه یاری نموده، شماره ای از آن به چاپ رسیده است. برای همین است که برخی آن را لوح یا گاهنامه می دانند.

یکی از دلایل  انتشار “قانون” آن چه از مطالعه منابع بر می آید را باید در اختلاف ملکم خان با امین السلطان نخست وزیر  ایران دانست. او تاثیر بسزایی در اخراج ملکم از سفارت انگلیس و لغو امتیاز لاتاری که ملکم در آن دخیل بود داشته بنابراین تاسیس این روزنامه در جهت انتقام از اوست.

علاوه بر این ملکم خان “قانون” را راهی برای اشاعه قانون گذاری و ترویج آن، ترویج روزنامه نگاری،  ، تبلیغ برای ایجاد مجلس شورای ملی، ترویج آزادی بیان و آزادی سیاسی، رفع تبعیض از زنان و حضور آنان در مجامع و … می دانست.

توقیف روزنامه “قانون” در ایران و جلوگیری از توزیع آن سبب می شد که بیشتر در چشم ها قرار گیرد و طرفداران و خواندد گان بیشتری پیدا کند و در نتیجه شهرت این روزنامه روز به روز در ایران بیشتر می شد.

روزنامه قانون تا به حال سه بار تجدید چاپ شده است. یک بار در سال ۱۳۲۵ قمری توسط ربیع زاده در تهرانٰ بار دوم در تبریز و بار سوم  در تهران توسط هما ناطق به سال ۱۳۵۵ شمسی

دکتر ناصرالدین پروین در کتاب تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، نثر “قانون” را از زبان روزنامه نگاری دور و به زبان منبری و اعلامیه نویسی نزدیک می داند. کوهستانی نژاد در مقاله روزنامه یا الواح قانون، ان را روزنامه قلمداد نمی کند و نسبت دادن اولین محاکمه مطبوعاتی روزنامه نگاران که برای “قانون” در ایران اتفاق افتاد را درست نمی داند.

روزنامه قانون در زمان انتشار بیشتر از روزنامه اختر استانبول کهآن را پدر قانون می دانستند و حریت لندن تاثیر گرفته و چندان توجهی به روزنامه های چاپ ایران که همگی دولتی بودندٰ نداشته است اما روزنامه هایی چون روح القدس، صور اسرافیل و حبل المتین تهران سعی کرده اند گاهی روش نقد و تند خویی “قانون” را بکار ببرند.کوهستانی نژاد می نویسد: ” “قانون” را باید مبدع فحاشی های عجیب و غریب برشمرد. تا قبل از آن در هیچ یک از روزنامه ها و مجلات ایران و ایرانیان خارج کشور گرایش در به کاربردن کلمات رکیک وجود نداشت. در این زمینه قانون یک نقطه شروع و با توجه به مطبوعات پس از آن تا کنون یکی از قله های فحاشی در نشریات به شمار می رود. مروری بر فحاشی های مندرج در قانون خوااننده را با فضای آن آشنا خواهد کرد. در شماره اول قانون وزراء ایران ، وزرای بی ناموس خوانده می شود. در شماره سوم از جمله فحش حیوانات کوچه ها است. در شماره ۱۰ از زبان یک صاحب منصب می نویسد: هیچ رذلی نماند که بر من بی عار سوار نکرده باشند. …” جریان استفاده از فحش وناسزا تا بیست شماره اول قابل مشاهده است اما  با تاثیر و تذکرهای سیدجمال و میرزا آقاخان کرمانی کمتر از این واژه ها بهره برده است.

سیدجمال الدین اسد آبادی، میرزا آقا خان کرمانی  با “قانون” همکاری داشته اند و یا مطلب نوشته اند و یا مشاوره داده اند.

اعتماد السلطنه(وزیر انطباعات)، امین الدوله(وزیر پست) میانه خوبی با ملکم نداشتند و او را دروغ پرداز و بی سواد قلمداد می کردند.

پروفسور حامد الگار تمام هم و غم ملکم را به غیر از موضوع کسب قدرت و مال در جهت اجرای اصلاحات مادی در لفافه مذهب می داند و می نویسد:  لغت قانون بیش از همه مناسب حال به نظر می رسید و از همین رو آن را عنوان روزنامه اش انتخاب کرد. 

ملکم در چاپ این روزنامه از ابداعات خاص و پر معنی استفاده میکرد مانند آنکه در بسیاری از شماره ها  قیمت اشتراک آن را را برابر با این مفاهیم میدانست : فهم کافی , یک ذره غیرت , شرط آدمیت , یک ذزه شعور  و زحمت ابلاغ این نسخه به یک آدم دیگر . 

مقایسه نثر روزنامه قانون با روزنامه‌های پیش از آن، که اتفاقاً همگی نیز با کارکرد مشابه یعنی اطلاع‌رسانی منتشر می‌شدند، به سادگی نشانگر تأثیرگذاری او بر نثر زمانه خویش است. جملات قانون بسیار کوتاه‌ترند و فاصله میان فعل و فاعل بسیار کم شده‌است. از جملات متعدد وابسته و معترضه و تلمیحات به آیات و احادیث در نثر ملکم خبری نیست. سجع و صنایع صوری نیز در نثر او دیده‌نمی‌شود؛ و جالب‌تر از همه این که نثر ملکم یک‌نفره نیست و داستان‌گوست. او سخنش را از زبان راوی متکلم وحده بیان نمی‌کند بلکه مخاطبش را در گفتگوهایی برساخته به چالش می‌کشد.

ملکم در گزینش واژگان و یکپارچگی عبارات و درستی سخن دقت بسیار می‌کرد و به این ترتیب نثرش در عین سادگی و روانی از فصاحت و بلاغت و حسن انشا بی بهره نبود.