مقدمه یی بر شناخت اسناد تاریخی

درباره کتاب

جهانگیر قائم مقامی (۱۳۶۰ – ۱۲۹۷ ﻫ ش) از نوادگان میرزا ابوالقاسم قائم‌ مقام فراهانی (از ملتزمین عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه و صدراعظم محمد شاه قاجار) فارغ التحصیل دانشکده افسری و دارای درجه دکترای تاریخ از دانشگاه سوربن فرانسه. وی دارای تألیفات بسیاری در زمینه تاریخ و سندشناسی فارسی است و از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۹ سردبیری مجله بررسی‌های تاریخی را بر عهده داشته است.

کتاب، پس از یک مقدمه کوتاه در تعریف اقسام سرچشمه‌های تحقیق و تعیین موقعیت خاص اسناد تاریخی در میان آنها، بسبب آنکه اسناد تاریخی قسمت اعظم بایگانی ها را تشکیل می‌دهد، فصلی به آرشیو و‌ تاریخچهٔ آن، در جهان و در ایران اختصاص داده شده است و سپس خواننده با اقسام مختلف اسناد تاریخی و ترکیبات و مشخصات آنها مانند متن و اجزاء آن تحمیدیه‌ها، توقیع‌ها، طغراها، مهرها، ثبت و ضبط و‌ تاریخ انشاء و رسائل که حاصل کار آنها را امروز اسناد تاریخی می‌نامیم و همچنین از رسوم و آداب نگارش اسناد و نحوهٔ صدور و ارسال آنها گفتگو شده است.

شرح روش و مقررات بررسی و پژوهشی دربارهٔ اسناد تاریخی و بهره‌برداری از آنها برای تاریخ نیز فصلی از کتاب است و بالاخره چون شناخت مهرهای پادشاهان و ولیعهدها که بر اسناد تاریخی خورده است خود از قاطع ترین وسایل شناخت هویت اسناد تاریخی است مجموعه‌یی هم از مشخصات و نقش و سجع کلیهٔ مهرهای پادشاهان ایران در دورهٔ اسلامی با رعایت ترتیب سنواتی (از زمانی که نمونهٔ مهرها باقیست) فراهم آمد تا مکمل مبحث مهرها و فصل روش تحقیق اسناد تاریخی باشد ولی به سبب اینکه جای دادن این مجموعهٔ مفصل در متن مباحث مزبور فرعی زائد بر اصل و‌ موجب گسیختگی رشتهٔ استنباطات خوانندگان می‌شد، بهتر دانسته شد مجموعهٔ مزبور در پایان کتاب جای داده شود.

نویسنده در شش فصل به مبانی سندشناسی فارسی می‌پردازد که بخش عمده آنرا تعاریف و اصطلاحاتی در بر می‌گیرد که اغلب از خود اسناد و متون تاریخ بر آمده‌اند. در حقیقت تلاش دکتر قائم مقامی بر آن بوده تا اصطلاحات ناظر بر طبقه‌بندی‌هایی از قبیل انواع سند، ارکان و ساختار سند و حتی عناصر بصری و اجزاء سند، حتی‌الامکان از منابع و متون تاریخی استخراج شده باشند.

فصل اول کتاب (مقدمات) به منابع و مآخذ تحقیقات سندشناسی فارسی اختصاص یافته است که در حقیقت مقدمه‌ای است برای معرفی سند تاریخی فارسی است به عنوان موضوع یک پژوهش سندشناسانه. بویژه در انتهای این فصل، ذیل عنوان آنچه از مدارک آرشیوی استنباط می‌شود، مطالبی مختصر درباره زمینه‌های پژوهشی سندشناسی فارسی ارائه می‌شود.

پس از معرفی اجمالی موضوع پژوهش سندشناسی فارسی و اهمیت آن در فصل اول، نویسنده در فصل دوم تلاش دارد تا به دومین پرسش پیش روی سندشناس پاسخ دهد و آن این است که سند تاریخی فارسی در کجا نگهداری می‌شود؟ به عبارت دیگر وی تلاش دارد تا آرشیو اسناد فارسی را معرفی کند و به این بهانه هم آرشیو را معرفی می‌کند و مختصری از تاریخچه آن در جهان و ایران می‌گوید.

در فصل سوم، نویسنده به ارائه طرحی برای طیقه‌بندی اسناد تاریخی فارسی می‌پردازد (اسناد مالی و حقوقی و قضایی، اخوانیات، سلطانیات، دیوانیات) و از بین این چهار دسته، به توضیح انواع اسناد دیوانی و اصطلاحات مرتبط با آن می‌پردازد. وی در این فصل ۲۴ گونه متفاوت از اسناد دیوانی را از یکدیگر تمییز می‌دهد که بسیاری از آنها تا پیش از این با عناوینی کلی از قبیل حکم، دستور و فرمان خوانده می‌شدند.

در فصل چهارم، ارکان و اجزاء سند معرفی می‌شود و شاید برای نخستین بار در کنار عناصر متنی، برخی از اصلی‌ترین عناصر بصری اسناد فارسی از قبیل توقیع، طغرا، توشیح و مهر به صورت مجزا معرفی می‌شوند. به عبارت دیگر بخش قابل توجهی از تحقیقات اسناد فارسی به محتوای متنی اسناد تاریخی می‌پرداخته‌اند و سیمای ظاهری اسناد از قبیل قطع، نوع خط، مهر و شکل طغرا غالباً چندان مورد پرسش قرار نمی گرفته‌اند. اما اختصاص بخشی نسبتاً مفصل و مجزا به این عناصر نشان می‌دهد که از نظر نویسنده محتوای غیر متنی نیز بخش قابل توجهی از موضوعات حوزه سندشناسی فارسی را در بر می‌گیرد.

در فصل پنجم، نویسنده به ارائه مطالبی درباره آداب نگارش و تنظیم و صدور اسناد می‌پردازد که پر از ارجاعات متعدد به متون و نقل قول از منابع تاریخی است. به عبارت دیگر تلاش نویسنده بر آن است تا اهمیت بررسی آداب و تعمدات سندپردازان قرون گذشته را یادآور شود و تا بتوان از طریق این بررسی‌ها بسیاری از اطلاعات و نکاتی که مستقیماً در متن سند به آنها اشاره نمی شود را تشخیص داد.و بالاخره در فصل ششم، به روش‌شناسی سندشناسی فارسی پرداخته می‌شود و تلاش نویسنده بر آن است تا با ارائه یک مثال (نامه‌ای از میرزا آقاخان اعتماد الدوله نوری) مدلی برای تحقیقات نظام‌مند بر روی اسناد فارسی ارائه دهد.

کتاب دارای دو ضمیمه است که یکی به مهرهای پادشاهان ایران (از دوره ایلخانان تا پهلوی) اختصاص دارد و دیگری به طغراهای امرای افغان و در پی آن فهرست‌های کتاب از قبیل فهرست منابع مآخذ، تصاویر و اعلام عمومی آمده اند.