خاطرات ممتحن الدوله

درباره کتاب

میرزا مهدی خان شقاقی، ملقب به ممتحن الدوله: پیشگام معماری نوین و دولتمرد دوره قاجار

میرزا مهدی خان شقاقی (۱۲۲۳-۱۲۹۹ خورشیدی)، ملقب به ممتحن الدوله، از برجسته‌ترین چهره‌های دوره ناصری و یکی از اولین معماران ایرانی تحصیل‌کرده در اروپاست که نقشی کلیدی در گذار معماری ایران از سنت به مدرنیته ایفا کرد. او علاوه بر فعالیت‌های معماری، به عنوان یک سیاستمدار و دیپلمات نیز در دربار قاجار خدمت نمود.

زندگی و تحصیلات

میرزا مهدی خان در سال ۱۲۲۳ خورشیدی در محله سنگلج تهران چشم به جهان گشود. پدرش، میرزا قلی خان شقاقی، از کارکنان وزارت امور خارجه بود. پس از تحصیلات اولیه در دارالفنون، به دستور ناصرالدین شاه و به عنوان بخشی از اولین هیئت محصلین اعزامی، در سال ۱۲۳۶ خورشیدی برای ادامه تحصیل در رشته معماری به پاریس فرستاده شد. او پس از اتمام تحصیلات خود در مدرسه عالی “اِکول نورمال سوپریور” و دانشکده معماری پاریس و اخذ گواهینامه مهندسی، به ایران بازگشت.

کارنامه معماری: تلفیقی از سنت و نوآوری

ممتحن الدوله پس از بازگشت به ایران با وجود مشکلات اولیه، به سرعت استعداد خود را به اثبات رساند و به عنوان “مهندس باغات و عمارات سلطنتی” منصوب شد. آثار معماری او ترکیبی از عناصر معماری ایرانی و اروپایی است که نشان‌دهنده تلاش او برای ایجاد سبکی نوین و متناسب با نیازهای زمانه بود. از جمله مهم‌ترین بناهایی که توسط وی طراحی و نظارت شده، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری کنونی): این بنا که از شاهکارهای معماری دوره قاجار به شمار می‌رود، با همکاری استاد حسن قمی، از معماران برجسته سنتی آن دوره، ساخته شد.
• عمارت بهارستان (مجلس شورای ملی): این بنای تاریخی که بعدها به محل مجلس شورای ملی تبدیل شد، یکی دیگر از آثار شاخص ممتحن الدوله است.
• پارک اتابک: این پارک نیز از جمله فضاهای شهری است که طراحی آن به وی منسوب است.
• قصر فیروزه: هرچند این بنا امروزه وجود ندارد، اما در زمان خود از بناهای مهم و زیبای تهران به شمار می‌رفته است.
• عمارت مفخم بجنورد: این بنا نیز از دیگر آثار معماری اوست که در خارج از پایتخت قرار دارد.

فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیک

میرزا مهدی خان شقاقی علاوه بر معماری، در عرصه سیاست نیز فعال بود. او پس از بازگشت به ایران به عضویت وزارت خارجه درآمد و تا مقام معاونت و مشاورت وزیر خارجه ترقی کرد. وی در سفر ناصرالدین شاه به اروپا، او را همراهی می‌کرد.

آثار مکتوب

ممتحن الدوله دو اثر مکتوب مهم از خود به جای گذاشته است که هر دو منبعی ارزشمند برای شناخت دوره قاجار محسوب می‌شوند:

• خاطرات ممتحن الدوله: این کتاب که به کوشش فرزندش، حسینقلی خانشقاقی، منتشر شده، زندگینامه خودنوشت اوست و اطلاعات دست اولی درباره جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی، سیاسی و معماری آن دوران ارائه می‌دهد.
• مآثر مهدیه: این کتاب از نخستین آثار فارسی در زمینه قواعد دیپلماسی و حقوق بین‌الملل به شمار می‌رود که به دستور ناصرالدین شاه و با استفاده از متون اروپایی تالیف شد.

میرزا مهدی خان شقاقی، ممتحن الدوله، در سال ۱۲۹۹ خورشیدی در سن ۷۶ سالگی در تهران درگذشت. او به عنوان معماری نوگرا، سیاستمداری وطن‌دوست و نویسنده‌ای توانا، تأثیری ماندگار بر تاریخ و فرهنگ ایران در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخی آن گذاشت.