دستور الاعقاب ( رساله ای انتقادی و سیاسی از اوایل عصر قاجار )

درباره کتاب

دستورالاعقاب رساله‏ اى است، به زبان فارسى که در آن نویسنده، ضمن انتقاد از حاج میرزا آغاسى صدر اعظم محمدشاه از اوضاع نابسامان ایران دراین دوره تاریخى سخن به میان آورده است. این رساله در سال ۱۲۶۰ق۱۸۴۴/م. به رشته تحریر درآمده است.کتاب؛ مشتمل بر مقدمه‏اى به قلم مصحح و محقق آقاى سید على آل داود و دو بخش است: بخش نخست متن دستورالاعقاب و بخش دوم ذیل رساله دستور الاعقاب.دستور الاعقاب را شاید بتوان نخستین اثر سیاسى و انتقادى مستقل دانست که در عهد قاجاریه تالیف شده و متضمن مطاعن و مثالب حاج میرزا آقاسى است. و البته مؤلف در آن خیلى هم بى‏طرف نیست و دشمنى او با حاجى مسلم است.

او گذشته از لقب هادم الانجاب که به وى داده و مکرر آن را به کار برده و نیز مطالبى که بر طعن و لعن حاجى نوشته، در پاره‏اى گزارش‏ها و حکایات راه افراط پوئیده است.او از میان نویسندگان عهد قاجار تنها کسى است که همه اقدامات حاج میرزا آقاسى را تخطئه کرده است و به نکوهش او در همه زمینه ‏ها پرداخته است.غیر از درگیرى‏هاى شخصى علت اصلى نارضایتى مؤلف این اثر و سایر روشنفکران آن روزگار از حاجى این بود که وى چون بر مسند صدارت قرار گرفت، همه کارگزاران دولتى را که ایرانى بودند، از کار بر کنار کرد و مقامات دیوانى را به مهاجرین ایروانى که هم وطنان او بودند، واگذار کرد.

نگارنده دستورالاعقاب هم در سراسر کتاب بارها به این موضوع اشاره کرده است. دستور الاعقاب در حقیقت نه تاریخ است و نه تذکره احوال شخصى، بلکه رساله‏اى سیاسى است.براى اولین بار بود که مؤلفى در زبان فارسى رساله‏اى با این اسلوب پرداخت. بعد از او میرزا محمدخان مجدالملک رساله مجدیه را در سال ۱۲۸۷ق۱۸۷۰/م نوشت؛ اما محتملا او در نگارش رساله خود گوشه چشمى به دستور الاعقاب داشته است. دستور الاعقاب براى بررسى و تحقیق در تاریخ دوره قاجار اثرى قابل توجه و شایسته بررسى دقیق است.اسلوب نگار ش آن البته ادیبانه، سنگین، متکلف و مصنوع و همراه با آیات قرآنى احادیث، جملات، عبارات، امثال و اشعار فراوان عربى است و در هر صفحه بارها به این گونه مطالب استشهاد جسته است.

غیر از این‏ها در مواردى که مؤلف راجع به مسائل مختلف سیاسى و اقتصادى آن دوره سخن مى‏راند، شیوه نگارش او سهل، روان، آسان و دلپذیر و بى تکلف است، به گونه‏اى که اگر استشهادات آن را حذف نمائیم، متنى بسیار خواندنى و مقبول به دست مى‏آید و خواندن آن براى عموم آسان خواهد بود.

اصل این رساله به تصریح مؤلف در سال ۱۲۶۰ق۱۸۴۴/م تالیف شد. اما ذیل آن سه سال بعد در اول پادشاهى ناصرالدین شاه و هم به نام او نگارش یافت.

دراین کتاب سرگذشت و نام برخى از رجال دولتى چون میرزا نبى‏خان قزوینى معیرالممالک حسین‏خان مراغه‏اى و بهاءالدین بیک دنبلى پسر عبدالرزاق بیک حاجى خان گنجه‏اى و سعدالدوله و حاج محمدحسین خان اصفهانى آمده است.

نیز از حاجى ابوالقاسم رشتى، بازرگان یزد و حاج ابراهیم‏خان کلانتر پسر حاج هاشم شیرازى سخن رانده شده و از سر سپردگى اکثر این افراد به بیگانگان با سختى انقاد کرده و با روشى خاص و لحنى تند اعمال این اشخاص را که ایران مداران آن روزگار بودند، براى اعقاب و آیندگان بیان نموده است .