ایران در بحران

درباره کتاب

اگر سلسله صفوی از بین نرفته بود، آینده‌ی ایران احتمالا چندان تفاوتی نمی‌کرد. گسستی رخ نداد. عصر صفویه را دوره‌ی مهمی از تارخ ایران شناختن یک مطلب است و آن را فصل مقدر غایت گرایانه‌ای از یک روایت حماسی ناسیونالیستی دانستن مطلبی دیگر. در این مطالعه‌ی تفسیری به طیف وسیعی از علل محیطی، اقتصادی و بالاتر از همه سیاسی، خواهیم پرداخت تا نشان دهیم که چگونه تعامل دولت و جامعه با جهان خارج به گونه‌ای که اتفاق افتاد پیش رفت و تضعیف و سقوط صفویه را به دنبال آورد. منظور تبیین سرنوشت صفویه است نه توضیح علل “ناکامی” ایران در پیروی از تجدد اروپایی. این دومی موضوع دیگری است. ج. ئل موکیر در کتاب اخیرش راجع به ظهور قدرت صنعتی بریتانیا می‌نویسد “دشمن اصلی رشد اقتصادی … تلکه گیر‌ها و دزد‌ها و انگل‌ها بودند که اقتصاددان‌ها محترمانه‌تر رانت‌خوار می‌نامیدندشان، کسانی که چپاول و بهره‌برداری از کار دیگران را آسانتر از این می‌دیدند که خودشان به کارهای اقتصادی مولد بپردازند” مدارک معتبر زیادی در دست نیست که نشان دهد اگر افغان‌ها (یا اجنبی‌های دیگری) به ایران نیامده بودند، رانت‌خواری از مقام شیوه مسلط کسب درآمد در ایران عزل می‌شد.» در قسمتی از کتاب می‌خوانیم: «خط سیر صفوی از بعضی جنبه‌ها مصداق نظریه مشهور “جزر و مد” تاریخی ابن‌خلدون درباره‌ی دولت‌های پیشامدرن خاورمیانه است. شاهنشاهی صفوی از نظر عمر کوتاه و سقوط ناگهانی‌اش نمونه‌ی بهتری از امپراتوری عثمانی است و به لحاظ الهام دینی یاریگر ظهورش و کاهلی کتاب‌بخش سقوطش بیشتر به امپراطوری مغول [= تیموریان هند] مانند است. اسماعیل، جنگاور فرهمند، به سلطان حسین، شاه ضعیف‌النفس دربار پرورده، منتهی می‌شود؛ و رزمندگان قزلباشی که در تسخیر سرزمین به اسماعیل یاری داده‌اند و به نام مذهبی موعودگرا دولتی در آن بنا کرده‌اند جای خود را به درباریان بی‌تحرکی می‌سپارند که مخده‌ی نرم کاخ را به زین سخت اسب ترجیح می‌دهند و از جنگ می‌پرهیزند و کشور را در معرض یورش دسته‌ی دیگری از عشایر قوی‌پنجه قرار می‌دهند.»