بحور الالحان

درباره کتاب

بحور الالحان اثر فرصت‌الدوله شیرازی، از اولین آثار مکتوب راجع به نظام دستگاهی در موسیقی ایرانی است. این اثر اگر چه مستقیماً از واژهٔ «ردیف» برای توصیف طبقه‌بندی دستگاه‌ها استفاده نمی‌کند، اما دستگاه‌ها را به شکل رایج (متشکل از هفت دستگاه) نام می‌برد. در این کتاب ترتیب خاصی برای دستگاه‌ها ذکر شده که عبارت است از راست‌وپنجگاه، چهارگاه، سه‌گاه، همایون، نوا، ماهور و شور.

بحور الالحان اولین بار در سال ۱۳۳۲ قمری در بمبئی چاپ شد و ده سال بعد که فرصت الدوله به تهران آمد و با مهدی صلحی که از شاگردان میرزاعبدالله بود آشنا شد نسخهٔ کاملتری از کتاب را در ایران منتشر کرد. فرصت‌الدوله در این کتاب به عدم آشنایی خود با نت‌نویسی اشاره کرده‌است و کتابش فقط گوشه‌های هر دستگاه را فهرست می‌کند اما جزئیات بیشتری از نحوهٔ اجرای گوشه‌ها یا دستگاه‌ها ارائه نمی‌کند. مابقی کتاب، به تحلیل عروض و رابطهٔ آن با ضرب‌آهنگ موسیقی ایرانی اختصاص یافته، و سپس فهرستی از اشعار مختلفی که معمولاً در دستگاه‌های خاصی اجرا می‌شوند به همراه متن اشعار آمده‌است.

این کتاب از دو جزء و یک خاتمه تشکیل شده است. جزء اول مقدمه‌ای است در بحث از موسیقی قدیم ایرانی و جدول هفت دستگاه آن؛ جزء دوم که در حقیقت جزء بزرگ‌تر و مهم‌تر آن است، با مقدمه کوتاهی در عروض و اسامی بحرهای نوزدهگانه شعر آغاز می‌شود و با مجموعه‌ای از اشعار (غزلیات، رباعیات، یک مثنوی، یک ساقی‌نامه، مقطعات، مناجات به نظم و نثر) ادامه می‌یابد و در خاتمه کتاب نیز به حرمت تغنی از دیدگاه اسلام اشاره کوتاهی شده است.

بحور الالحان، آخرین و شاید برجسته ترین اثری باشد که در دورۀ قاجار، دربارۀ نسبت ادبیات و موسیقی تألیف شده است. فرصت الدولۀ شیرازی سال ها مطالعه و مشاوره با اساتید این فن و بررسی در رشتۀ موسیقی و بهره جستن از کتب موسیقی قدما و تلفیق آن با عروض، به واسطۀ تسلطی که مؤلف بر ادبیات کلاسیک و اوزان و بحور داشت، کتابی را پدید آورد که رابطۀ شعر و موسیقی را از نظر وزن به بهترین نحوی بیان داشته است.

خلق این اثر نشان دهندۀ عشق او به هنر اصیل موسیقی ایرانی و معاشرت او با اساتید درجه اول این فن بود. وی که خود شاعر و صاحب قریحه و کاتب دیوانی قطور از اشعار است، در مقدمۀ جامعی که با استفاده از کتب متقدمان بر کتاب بحور الالحان نوشته، سعی داشته رابطۀ موسیقی و شعر را از لحاظ وزن بیان کند و به طور خلاصه اسامی دستگاه ها و گوشه های آواز ایرانی را معرفی نماید و با گزینش زیباترین اشعار متقدمان به سلیقۀ خود از حدود چهل شاعر (سعدی، حافظ، خیام، جامی و …) و تخصیص هر شعر به دستگاه یا آوازی معین، جُنگی بدیع و دفتری لطیف فراهم آورده است. البته بحور الالحان جُنگی از اشعار مناسب با موسیقی نیست، بلکه کلیاتی از علم نظری موسیقی ایرانی را فراهم آورده و به بازگویی آرای قدما نیز پرداخته است.