به یاد شهریار

درباره کتاب

این کتاب شامل سوگواره ها و سوگنامه ها و همچنین برگزیده قصائد و غزلیات و قطعات و رباعیات استاد محمدحسین شهریار است که در یادبود نخستین سالروز درگذشت او به چاپ رسیده است .

زندگی‌نامه محمدحسین شهریار

محمدحسین شهریار، با نام اصلی سید محمدحسین بهجت تبریزی، یکی از برجسته‌ترین شاعران معاصر ایران است که در ۱۱ دی ۱۲۸۵ (برابر با ۱۹۰۶ میلادی) در محله چایکنار تبریز به دنیا آمد. خانواده او اصالتاً از روستای خشگناب در منطقه بستان‌آباد آذربایجان بودند. دوران کودکی شهریار به دلیل شیوع بیماری‌های واگیردار در روستاهای قایش‌قورشاق و خشگناب، در محیطی روستایی و طبیعی گذشت که بعدها تأثیر عمیقی بر آثار ادبی او گذاشت. پدرش، حاج میرآقا بهجت تبریزی، وکیلی شناخته‌شده در تبریز بود و مادرش نیز از خانواده‌ای اصیل بود.

شهریار تحصیلات ابتدایی خود را در تبریز گذراند و سپس در سال ۱۳۰۰ برای ادامه تحصیل به تهران مهاجرت کرد. او تا سال ۱۳۰۳ در مدرسه دارالفنون تحصیل کرد و پس از آن وارد دانشکده پزشکی شد. با این حال، حدود شش ماه پیش از دریافت مدرک دکتری، به دلیل یک شکست عشقی شدید و ناراحتی‌های روحی ناشی از آن، تحصیل را رها کرد. این تجربه عاطفی یکی از نقاط عطف زندگی او بود و تأثیر زیادی بر شعرهایش گذاشت. در دوران جوانی، شهریار با چهره‌های برجسته ادب و هنر ایران مانند ابوالحسن صبا (نوازنده)، محمدتقی بهار (ملک‌الشعرای بهار)، ایرج میرزا، عارف قزوینی، و بعدها نیما یوشیج، هوشنگ ابتهاج (سایه)، و کریم امیری فیروزکوهی دوستی و مراوده داشت که این ارتباطات به غنای ادبی او افزود.

پس از ترک تحصیل، شهریار در سال ۱۳۱۵ در بانک کشاورزی استخدام شد و مدتی بعد به تبریز منتقل گردید. او در سال‌های بعد زندگی آرامی را در زادگاهش سپری کرد. در مرداد ۱۳۳۲، با عزیزه عبدخالقی ازدواج کرد . دانشگاه تبریز بعدها به پاس خدمات ادبی او، عنوان دکتری افتخاری دانشکده ادبیات و علوم انسانی را به وی اعطا کرد.

شهریار در ۲۷ شهریور ۱۳۶۷ (برابر با ۱۸ سپتامبر ۱۹۸۸) در سن ۸۱ سالگی، بر اثر بیماری در بیمارستان مهر تهران درگذشت. طبق وصیت خودش، پیکر او در مقبرة‌الشعرای تبریز، کنار شاعران بزرگ دیگری مانند خاقانی و اسدی طوسی، به خاک سپرده شد. بر سنگ قبر او این بیت حک شده است: «نقش مزار من کنید این دو سخن که شهریار / با غم عشق زاده و با غم عشق داده جان». روز درگذشت او، ۲۷ شهریور، به عنوان «روز شعر و ادب فارسی» در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری شده است.

آثار ادبی شهریار

شهریار شاعری دو زبانه بود و به هر دو زبان فارسی و ترکی آذربایجانی شعر سروده است. آثار او ترکیبی از سنت‌های کلاسیک شعر فارسی با عناصر مدرن و محلی است. اولین دفتر شعر او در سال ۱۳۱۰ با مقدمه‌ای از ملک‌الشعرای بهار، سعید نفیسی، و پژمان بختیاری منتشر شد که نشان‌دهنده پذیرش سریع او در محافل ادبی بود.

از مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حیدربابایه سلام (سلام به حیدربابا): این منظومه که در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ سروده شد، یکی از شاهکارهای ادبیات ترکی آذربایجانی است. این اثر به زبان ترکی سروده شده و به توصیف زیبایی‌های روستای کودکی شهریار، کوه حیدربابا، و خاطرات نوستالژیک می‌پردازد. این شعر به بیش از ۹۰ زبان ترجمه شده و نمادی از هویت فرهنگی آذربایجان است.
• سهندیه: منظومه دیگری به زبان ترکی که به ستایش کوه سهند و طبیعت آذربایجان اختصاص دارد و ادامه‌ای بر تم‌های محلی حیدربابایه سلام است.
• غزل‌های فارسی: شهریار بیشتر به خاطر غزل‌های عاشقانه و عارفانه‌اش شناخته می‌شود. از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به «علی ای همای رحمت» (در مدح امام علی)، «آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟»، «خان ننه» (به زبان ترکی، در یاد مادربزرگ)، و «پر می‌زند مرغ دلم با یاد آذربایجان» اشاره کرد. این غزل‌ها اغلب با مضامین عشق زمینی، عشق الهی، وطن‌دوستی، و مسائل اجتماعی آمیخته‌اند.
• دیگر آثار: شهریار در قالب‌های متنوعی مانند قصیده، مثنوی، قطعه، رباعی، و حتی شعر نیمایی (تحت تأثیر نیما یوشیج) سروده است. مجموعه‌های شعری او شامل دیوان شهریار (در چند جلد) است که غزل‌های فارسی‌اش را در بر می‌گیرد. او همچنین شعرهایی در ستایش فردوسی، تخت جمشید، و ایران باستان سروده که نشان‌دهنده ایران‌دوستی عمیق اوست.

سبک شعری و اهمیت شهریار

سبک شعری شهریار عمدتاً به سبک عراقی (که از شاعرانی مانند سعدی و حافظ الهام گرفته) تمایل دارد، اما با زبانی ساده‌تر و گاه عامیانه که کلمات روزمره و محلی را در بر می‌گیرد. به گفته منتقدان ادبی مانند سیروس شمیسا، شعر شهریار دارای نشانه‌هایی از اوضاع اجتماعی زمانه است که تازگی و جذابیت به آن می‌بخشد. زندگی عاشقانه پرتلاطم او منجر به سرودن اشعاری شد که بر پایه «باورداشت» (ایمان عمیق عاطفی) بنا شده و در میان مردم عادی شهرت یافته است. او همچنین شعرهای عارفانه‌ای سروده، هرچند برخی منتقدان مانند شمیسا معتقدند این اشعار فاقد اصالت و نوآوری عمیق هستند.

شهریار در شعر خود به تحول و تجدید حیات ادبی معتقد بود و از مضامین نو مانند مسائل اجتماعی، وطن‌دوستی، و حتی سیاسی استفاده می‌کرد. او آذربایجان‌دوستی را با ایران‌دوستی پیوند زد و در اشعارش به حفظ زبان و فرهنگ ترکی در چارچوب هویت ایرانی پرداخت.

اهمیت شهریار در ادبیات ایران به عنوان یکی از پاسداران شعر کلاسیک و مدرن است. او پلی بین سنت و نوآوری بود و آثارش به ویژه در میان آذربایجانی‌ها نماد هویت فرهنگی شده است. شهریار نه تنها شاعری عاشق‌پیشه، بلکه متفکری اجتماعی بود که در شعرهایش به مسائل روز مانند عدالت، عشق، و وطن می‌پرداخت. روز شعر و ادب فارسی به یاد او گرامی داشته می‌شود و مقبره‌اش در تبریز به عنوان مکانی فرهنگی بازدیدکنندگان زیادی دارد. آثار او همچنان مورد مطالعه، ترجمه، و اجرای موسیقایی (مانند آهنگ‌های مبتنی بر غزل‌هایش) قرار می‌گیرد و تأثیر او بر نسل‌های بعدی شاعران ایرانی انکارناپذیر است.