تاریخ نجوم اسلامی

درباره کتاب

تاریخ نجوم اسلامى ترجمه فارسی کتاب «علم الفلک تاریخه عند العرب فی القرون الوسطى» به قلم احمد آرام است. اصل کتاب خلاصه سخنرانى‌هایى بوده که دانشمند و خاورشناس ایتالیایى، کرلو الفونسو نلّینو، به دعوت دانشگاه قاهره به زبان عربى در آن دانشگاه ایراد کرده و خود آن را با کمال نفاست و صحّت در سال ۱۹۱۱م در شهر رم به چاپ رسانیده است.

نویسنده در درس اول، ضمن بیان اهمیت تاریخ علم به این نکته اشاره دارد که زمینه دروس وى، تاریخ علم هیئت در میان اقوام عربى زبان قرون وسطى است؛ بدین معنى که از آغاز این علم در نزد آنان بحث خود را شروع کرده و اسباب پیدایش و تکامل و چگونگى ارتقاى آن را به اوج خود در سرزمین‌هاى مختلف اسلامى شرح داده و آنگاه از علل انحطاط آن پس از رسیدن به حدّ کمال سخن گفته است.

غرض وى آن است که آنچه را اعراب و دانشمندان جهان اسلام به دانسته‌هاى یونانیان و ایرانیان و هندیان در این فن افزوده‌اند بازگو نماید و نظریات ایشان را در بعضى از مسائل مهم شرح دهد. سپس سودى را که مردم مغرب زمین از مراجعه به کتاب‌هاى نجومى عربى برگرفته‌اند، آشکار سازد، تا معلوم شود که مردم مشرق زمین در رساندن علم هیئت یونان قدیم به اروپائیان چه بزرگى و فضیلتى داشته‌اند.

درس دوم، سوم و چهارم درباره تعریف علم نجوم در منابع اسلامى مى‌باشد. نویسنده در درس دوم، ابتدا به تعریف لفظ «عرب» در این درس‌ها و علت اختیارکردن آن پرداخته است. سپس تغییراتى که در موضوعات و مباحث علوم با گذشت زمان حاصل مى‌شود و نام‌هاى علم الفلک در نزد اعراب در قرون وسطى را توضیح داده و سپس به تعریف علم فلک و شعبه‌هاى آن در نزد اروپائیان جدید پرداخته است.

درس سوم، مشتمل بر تعریف‌هاى فارابى و اخوان الصفا و ابن سینا از علم الفلک مى‌باشد. در این درس، به این نکته اشاره شده است که ابن سینا و بیشتر فیلسوفان، میان علم هیئت و علم احکام نجوم قائل به تفاوت بودند و احکام را شاخه‌اى از طبیعیات مى‌شمردند: و سبب آن تقسیم‌بندى علوم بنابر نظر پیروان فلسفه، ارسطو طالیس بوده است، ولى فلکیان عرب، به پیروى از بطلیموس، هیئت و احکامیات را دو بخش از علم نجوم تصور مى‌کردند.

نجوم اسلامی یا اخترشناسی اسلامی به علم نجوم و اخترشناسی در تاریخ کشورهای اسلامی گفته می‌شود که بر اساس نجوم بطلمیوس پایه نهاده شد. نخستین منجمان مسلمان، در نیمه دوم قرن سوم هجری در بغداد پدیدار شدند.آثار نجومی دانشمندان مسلمان بیشتر برپایه زیج‌های ایرانی و هندی بنا شد.زیج شهریاری که به دستور انوشیروان در ایران نگاشته شده بود، توسط ابوالحسن تمیمی به عربی ترجمه شد؛ و نخستین اثر نجوم اسلامی تألیف گشت.نخستین منجم رسمی عباسیان، محمد الفزاری بود.

شخص دیگری که در شناساندن نجوم هندی به مسلمانان سهم مهمی داشت، یعقوب بن طارق بود؛ او اثر سانسکریت موسوم به سدهانت را که آریابهاتا نوشته بود، به عربی ترجمه نمود.مأمون خلیفه عباسی دستور داد که کتاب المجسطی را از یونانی به زبان عربی ترجمه کنند. همچنین مأمون دستور به تهیه زیج مأمونی داد.در نیمه دوم قرن سوم، نیریزی شرحی بر المجسطی نوشت و اثری درباره اسطرلاب تألیف کرد.

ثابت بن قره، حرکت نوسانی اعتدالین را نپذیرفت اما فاصله اوج خورشید را از زمان بطلمیوس تا زمان خودش کشف کرد، وی همچنین کتابی درباره کسوف و خسوف نوشت.به دستور ابن‌سینا فهرستی از ستارگان تهیه گشت. ابوریحان بیرونی نخستین دایرهالمعارف نجوم اسلامی را تدوین کرد، و در آن از حرکت سیارات و گردش زمین به دور خورشید نوشت.