تذکره میخانه

درباره کتاب

تالیف شاعر و مولف توانا و گرانقدر قرن نهم و دهم هجری قمری، ملا عبدالنبی فخر الزمانی قزوینی، و به تصحیح و همت والای محقق عالی مقام مرحوم احمد گلچین معانی از معتبر ترین، مهمترین شرح حال ساقی نامه سرایان و نیز اشعار و ساقی نامه سرایان و نیز اشعار و ساقی نامه های آنان است مصحح توانا در ابتدا مقدمه ای مبسوط در باب این کتاب و شیوه تصحیح و نیز زندگی و حیات مولف آورده است.

تذکره در لغت به معنای «به یاد آوردن»، «پند دادن»، «یادگار»، «یادداشت» و «کتابی که در آن احوال شعرا نوشته شده باشد»، آمده است. کتاب فوق حاوی ساقی‌نامه‌ها و سرایندگان آنهاست.تذکره میخانه، نخستین تذکرۀ مشتمل بر زندگی‌نامۀ ساقی‌نامه‌سرایان و ذکر ساقی‌نامه‌های آنان که ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی ، متخلص به «عزتی» و «نبی» در سدۀ ۱۱ق/۱۷م در هندوستان تألیف کرده است.

تذکرۀ میخانه در سه «مرتبه» (بخش) تدوین شده است و مجموعاً شرح حال ۹۰ شاعر را در برمی‌گیرد. در مرتبۀ نخست، از شاعران درگذشته، و در مرتبۀ دوم، از شاعرانی که تا زمان تألیف تذکرۀ میخانه (۱۰۲۸ق) زنده بوده‌اند، از جمله خود مؤلف یاد شده است. فخرالزمانی در مرتبۀ سوم از شاعرانی که با آنان همنشینی داشته است، ولی تا زمان تألیف کتاب، ساقی‌نامه‌ای نسروده‌ بوده‌اند، یاد کرده است. تذکرۀ میخانه بیش‌تر به نثری ساده و روان تألیف شده است، با این حال مؤلف در برخی مواضع، مانند تعریف و تمجید از شاعران، امیران و پادشاهان، و در مقدمۀ کتاب و آغاز هر فصل به نثر مسجع و مصنوع گرایش داشته است.

فخرالزمانی نخستین کسی است که ساقی‌نامه‌های فارسی را جمع آورده است و تذکرۀ تخصصی میخانه، تصنیفی کاملاً ابتکاری و در نوع خود بی‌نظیر است. شیوۀ وی در تألیف این کتاب بعدها مورد تقلید بسیاری از نویسندگان قرار گرفته است.  مؤلف در بیش‌تر جاها مآخذ مورد استفادۀ خود را نام برده است؛ برخی از این منابع عبارت‌اند از مخزن اخبار میرمختار، تذکرۀ دولتشاه سمرقندی، جواهرالاسرارآذری، بهارستان و نفحات الانس جامی. همچنین مقایسۀ عبارات و محتویات تذکرۀ میخانه با برخی منابع از جمله تحفۀ سامی، نفایس المآثر، دیباچۀ دیوان عراقی و… مؤید استفادۀ مؤلف از این آثار است. 

از مهم‌ترین اختصاصات این کتاب‌، می‌توان به این ویژگی‌ها اشاره داشت:
۱. تراجم شاعرانی که برخی از آن‌ها منحصر به فرد است.
۲. اشاره به نکات مهم از زندگی و آثار شاعران.
۳. ارجاع و استناد به منابع و قول اشخاص معتبر و موثق به طوری‌که مؤلف خود را «محقق اخبار» می‌نامد.
۴. رعایت جوانب علمی و تحقیقی.
۵. دقت در صحت مطالب و ضبط هزاران بیت شعر فارسی از جمله ۵۳ ساقی‌نامه که برخی از آن‌ها در هیچ کتاب دیگری موجود نیست.
۶. باز نمودن گوشه‌هایی از اوضاع اجتماعی هند ، و تعامل ادبی ایران و هند، و سرانجام، روابط شاهان و امیران معاصر هند، دکن و ایران با شاعران دربار خود.