خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا

درباره کتاب

نویسنده این کتاب دولتمردی ایرانی است که دوره مشروطیت را به صورت کامل درک کرده است. تاریخ تولد وی ۱۲۶۷ شمسی است.پدرش، میرزااسماعیل، فرزند میرزااحمد معروف به عمادالممالک، از طرخوران تفرش و منشی احتشام‌السلطنه، و مدتی نیز معاون موقرالسلطنه حاکم ساوه بود (همان، ص ۸۷). در مدارس ابتدایی افتتاحیه و تربیت و مدارس متوسطه دارالفنون و مدرسه آلمانیها به تحصیل پرداخت و زبان فرانسه را در منزل تکمیل کرد. بهرامی در آستانه شروع «استبداد صغیر»، در اوایل ۱۲۸۷ ش با خانواده اعلم‌الدوله ثقفی و به هزینه پدر به اروپا رفت و بعد از بازگشت به ایران در مدرسه سن لویی و در سفر مجدد به اروپا در مدرسه تجارتی در برلن، ادامه تحصیل داد.

مدتی در انگلستان به سر برد و سرانجام در ۱۲۹۰ ش به وطن بازگشت. پس از بازگشت به ایران، مدت کوتاهی در مدرسه آلمانیها در مقام منشی کارکرد اما پس از اندک زمانی، به سبب تسلط بر زبانهای آلمانی و فرانسوی، در سمت منشی و مترجم، به خدمت نظمیه که اداره آن در دست هیئتی سوئدی به ریاست وستداهل بود،‌ درآمد. دوره خدمت او در نظمیه از پرماجراترین روزهای زندگی وی بود که به عنوان مأمور تحقیق پرونده‌های مهم جنایی و سیاسی از جمله به پرونده قتل فن کاور، رئیس بانک استقراضی روس در اصفهان، و دستگیری نایب حسین کاشی سرو کار پیدا کرد. موفقیت او در انجام مأموریتها موجب شد به سوئد اعزام شود و پس از بازگشت به معاونت دوم تأمینات در نظمیه ارتقا یابد. بهرامی در این زمان درگیر یکی از مهمترین پرونده‌های پلیس سیاسی در تاریخ معاصر ایران شد که به دستگیری «کمیته مجازات» منتهی گردید، اما بعدها کوشید نقش خود را در این واقعه کم رنگ و حتی خود را از هواداران آن بنمایاند.

بهرامی در ۱۲۹۴ ش در سمت ریاست نظمیه راهی آذربایجان شد که دوره پرآشوبی را گذراند. دیری نپایید که میان او و ولیعهد، محمدحسن میرزا، و جناح هوادار ولیعهد ـ اعتدالیون ـ به رهبری محتشم‌السلطنه برخورد پیش آمد و طبق امر ولیعهد، محتشم السلطنه دستور توقیف و تبعید بهرامی به تهران را داد. اما پس از توقیف، بر اثر فشار مردم، بهرامی آزاد شد. بهرامی برای برانگیختن اعتماد دموکراتها، از تلاش مخالفانش که او را به ارتباط با کمیته مجازات متهم می‌کردند، بهره برد و پشتیبانی بی‌قید و شرط خیابانی را برانگیخت. با ورود عثمانیها به تبریز، بهرامی ناگزیر به ترک آن شهر شد و در مقام حاکم خوی و قراچه داغ به آنجا رفت، اما با شنیدن خبر دستگیری رهبران دموکرات به دست عثمانیها از طریق باسمنج، میانه و قزوین به تهران گریخت

نخست زندگی خویش را به قلم بیاورد که از جزءجزء آنها، به لحاظ منطقی کلیت دوره‌ای خاص از ادوار تاریخ ایران ظاهر می‌شود. او در نخستین صفحات کتاب خویش آنجا که در صدد معرفی پدربزرگ خویش است، پرده از چگونگی رفتار حکام حکومت مرکزی با ایالت غیرمرکزی ایران بر می‌دارد که اگر دوره زمانی خودش را در نظر بگیریم، از صراحت و بلاغتی ویژه برخوردار است و چه بسا بهرامی را بتوان جزو نخستین کسانی محسوب داشت که در حال ترسیم ابعاد و جوانب مسائلی است که نزدیک به ۲۰۰ سال از حساس‌ترین مقطع تاریخ ایران متأخر در گرو آن است و تا امروز به درستی تشریح و تحلیل نشده است، جز در برخی از سفرنامه‌های خارجی که مخاطب آنها عمدتاً غیرایرانی بوده‌اند و ترجمه آنها معمولاً دیرهنگام صورت گرفته است. به این لحاظ گزارش عبدالله بهرامی، از تقدم رتبه و مقام برخوردار است که با لحاظ محتوای خویش با نمونه‌های جهانی خویش قابل مقایسه است.