رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات

درباره کتاب

سیروس پرهام، با نام مستعار میترا، (متولد ۳ بهمن ۱۳۰۷ خورشیدی، شیراز) مترجم، ویراستار، منتقد ادبی، هنرشناس، فرش‌شناس ایرانی و از بنیان‌گذاران سازمان اسناد ملی ایران است. پرهام مدرک لیسانس را در ۱۳۳۰ از دانشگاه تهران و دکترا را در ۱۳۳۳ از دانشگاه برکلی در رشتهٔ علوم سیاسی گرفت. وی در زمرهٔ کسانی است که برای نخستین بار در ایران به شیوهٔ نقد ادبیِ غربی به این کار پرداختند.

به طورکلی، روشی که در تدوین این کتاب به کار رفته مبتنی بر اصلی است که کم‌تر منتقدی آن را ندیده تواند گرفت: این که افکار و وجدانیات آدمی زاییده محیط و شرایط اجتماعی است که شخص در آن زندگی می‌کند. نتیجه منطقی این اصل این است که ذهنیات هر فرد، چه هنرمند و چه عامی، چه خوش‌معاشرت و چه مردم‌گریز، محتوی مقدار زیادی خصوصیات اجتماعی است که به صور مختلف متظاهر می‌شود.

بنابراین، در این سلسله مطالعات هدف اصلی عبارت است از بازیابی روابط علت و معلولی مابین رشته افکار نویسندگان مورد نظر و نظام اجتماعاتی که در آن زیسته‌اند و همچنین تحلیل انتقادی سبک‌های مختلف ادبی و محتویات اجتماعی آن‌ها. لازم به تذکر نیست که روش تحلیلی این کتاب اجتماعی است، نه هنری و زیبایی‌شناختی. به عبارت دیگر، در تحلیل آثار یک نویسنده، کوششی برای درک این که چگونه هنرمند افکار خود را بیان کرده است نخواهیم کرد، بلکه همّ خود را مصروف این خواهیم داشت که هنرمند چه می‌گوید و چرا می‌گوید.

نه این که چگونگی بیان افکار هنرمند دارای اهمیتی نیست؛ این در جای خود اهمیت فراوان دارد. ولی در مورد نویسندگانی که خواننده در این کتاب با آنان سروکار خواهد داشت فرض این است که از نظر «فن نویسندگی» یا «فوت و فن شاعری» در کار خود، اگر استاد نباشند، دست کم، کم‌خطا هستند. دیگر این که خواست ما این نیست که خود را با مسائل مربوط به چگونگی «سیر درونی» آفرینش‌های هنری مشغول داریم.

واژه‌ «رئالیسم»، به‌ معنای‌ «واقع‌گرایی»، از لغت‌ «real» مأخوذ است‌ که‌ آن‌ واژه‌ از «res» لاتین‌ مشتق‌ است‌ که‌ به‌ معنای‌ «شیء» است، و «reality» از همین‌ کلمه‌ مشتق‌ شده‌ است‌ که‌ به‌ معنای‌ اشیای‌ واقعی‌ یا واقعیت‌ است.«رئالیسم» معانی‌ اصطلاحی‌ گوناگون‌ دارد. رئالیسم‌ در هنر و ادبیات‌ با رئالیسم‌ در اخلاق، حقوق‌ و سیاست‌ فرق‌ دارد. و رئالیسم‌ در فلسفه‌ با رئالیسم‌ هنری، حقوقی، اخلاقی‌ و سیاسی‌ متفاوت‌ است.

هم‌ چنین‌ رئالیسم‌ در فلسفه‌ و معرفت‌شناسی‌ گونه‌های‌ چندی‌ دارد که‌ در این‌ کتاب‌ به‌ برخی‌ از آنها اشاره‌ خواهد شد…
رئالیسم‌ در هنر به‌ معنای‌ التزام‌ به‌ انعکاس‌ واقعیت‌ بیرونی‌ در صحنه‌ تصویر و نمایشی‌ هنری‌ است، خواه‌ واقعیت‌ نمایش‌ داده‌ شده‌ زشت‌ باشد یا زیبا، خوب‌ باشد یا بد. بنابراین‌ رئالیسم‌ در هنر به‌ معنای‌ تخیلی‌ نبودن‌ در هنر و عمل‌ هنری‌ است.

هنرمند رئالیست‌ کسی‌ است‌ که‌ واقعیت‌ را در هنر به‌ تصویر می‌کشد، و در پی‌ تغییر واقعیت‌ بیرونی‌ در آینه‌ هنری‌ نیست. رئالیسم‌ هنری‌ در مقابل‌ ایدئالیسم‌ هنری‌ قرار دارد. هنرمند ایدئالیست‌ در پی‌ آرمان‌ها، اهداف، و احیاناً‌ احساسات‌ و تخیلات‌ در هنر است.