رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی

درباره کتاب

اول آن که رمز اصولا پیوند با احوال و عوالم و معارفی دارد که چه بسا از دایره امور عادی و طبیعی و واقعیت‌های حسی و تجربی بیرون است. دوم آن که هر یک از بخش‌های این دفتر ـ اگر چه گه گاه مطالبی در آن‌ها به تکرار آمده است و یادآوری را از تذکر این تکرارها ناگزیر بوده‌ام ـ می‌تواند موضوع تحقیقی جداگانه گردد. سوم آن که در توضیح رمزهای داستان‌ها سعی بر این بوده است که در این دفتر بیشتر به رمزهای اصلی که فهم کلی داستان‌مایه منوط به درک و شناخت آن‌ها و طرح و ساخت داستان استوار بر پایه آن‌هاست، بپردازم.”صوفیه موضوع معرفت خود را اموری می‌‌‌داند که خارج از دایرۀ محسوسات و قلمرو عقل است. تجربۀ عرفانی، شخصی ، عاطفی و باطنی است. بنابراین بیان چنین تجربه ای بسیار دشوار و جز از طریق رمز و اشاره ممکن نیست چرا که ما مجبوریم این تجربۀ شخصی و غیر‌‌‌حسی را با کلماتی بیان کنیم که مولود تجربه‌‌‌های حسی و مناسب ادای معانی محدود و عمومی و ناچار استفاده از آن‌‌‌ها در بیان تجارب صوفیانه رمزآمیز کردن آن‌‌‌هاست.” وقتی تجربه ای اینقدر شخصی ست و دیگران نمی‌‌‌توانند آن‌‌‌ را درک کنند، چرا گفته شود؟ علم می‌‌‌تواند بسیاری از مسائل را واضح و بدون ابهام بررسی کند؛ پس چه نیازی به زبان رمزی صوفیه و ادیان دیگر است؟ به قول برتراند راسل “تقریباً همۀ مسائلی که مغزهای متفکر بیشترین توجه را به آن‌‌‌ها دارند از قبیلی است که علم نمی‌‌‌تواند بدان‌‌‌ها پاسخ بدهد… علم آنچه را ما می‌‌‌توانیم بدانیم به ما می‌‌‌گوید. لیکن آنچه ما می‌‌‌توانیم بدانیم ناچیز است.” رمزها در مورد اموری هستند که دانشمندان علم هنوز به طریق علمی در آن امور به نتیجۀ مشخصی نرسیدند. در دنیای قدیم که رویکرد علمی کمتر در جهان طبیعی جریان داشت رمزها و اسطوره‌‌‌ها جهان را تبیین می کردند. این را در داستان‌‌‌های رمزی ابن سینا و سهروردی می توان دید. در این داستان‌‌‌ها از عقول ده‌‌‌گانه، عالم صغیر، عالم کبیر به شکل رمزگونه ای سخن گفته می‌‌‌شود. در واقع این داستان‌‌‌های عرفانی چگونگی آفرینش و سیر حرکت معنوی انسان را در جهان هستی با اسطوره‌‌‌ها و رمزها بیان می-کنند.در این کتاب سه داستان رمزی از ابن سینا بررسی شده است؛ حی بن یقظان، رساله الطیر و سلامان و ابسال.این سه داستان دورۀ کاملی از سلوک عرفانی و اشراقی را نشان می‌‌‌دهد. در داستان حی بن یقظان، سالک ضمن دیدار با فرشته مسیر سفر بازگشت به مشرق و موانع آن را می شناسد و فرشته پس از تعلیمات خود از او دعوت می‌‌‌کند که اگر می‌‌‌خواهد به دنبالش برود. در داستان رساله الطیر، سالک که اکنون به عمق غربت و گرفتاری خود پی برده است سفر را همراه مرغان دیگر آغاز می‌‌‌کند و به درگاه مَلک می‌‌‌رسد و از مَلک می‌‌‌خواهد که بقایای بند را از پایش بردارد؛ اما این دیدار وطن موقتی است و هنوز زمان اسارت او و نجات همیشگی اش از غربت فرا نرسیده است. در داستان “سلامان و ابسال”، با مرگ ابسال_که همان سالک داستان اول و مرغ واصل داستان دوم است که اکنون در عرفان به درجۀ کمال رسیده_ آزادی جاوید و بازگشت دایمی تحقق می پذیرد و دورۀ سلوک نفس به انجام می‌‌‌رسد. از میان دانشمندان ایرانی، شیخ اشراق، عارف و فیلسوف بزرگ قرن ششم، اولین و آخرین کسی بود که میان فلسفۀ مشایی ابن-سینا و تصوف اسلامی و حکمت باستان، پیوند و سازش برقرار کرد و داستان‌‌‌ها و عناصر اساطیری ایران را در پرتو جهان بینی خود تفسیر کرد. تفسیر سهروردی از داستان‌‌‌های ایران باستان مبتنی بر نظریات وی در حکمت اشراقی و طرح جهان شناسی او بر اساس نور و ظلمت است. نماد‌‌‌های رمزی چند داستان از سهرودی در این کتاب بررسی شده است: قصۀ غربت غربی که ادامه حی بن یقظان ابن‌‌‌سینا ست. ابن سینا حی بن یقظان را عقل فلسفی قرار داده است و سهروردی آن را انسان متصوف که به سبب تصوف به حد اعلای معرفت می‌‌‌رسد.” نمادهای عرفانی و فلسفی داستان‌‌‌های آواز پرجبرئیل، عقل سرخ، روزی با جماعت صوفیان، فی حاله الطفولیّه، فی حقیقه العشق یا مؤنس العشاق و لغت موران در این کتاب بررسی می‌‌‌شوند. بدون توضیح نمادهای رمزی، فهم این داستان‌‌‌ها برای خواننده بسیار مشکل است.در آخر،نویسنده پس از بررسی سمبل‌‌‌ها و رمزها، خلاصه ای از داستان‌‌‌ها را برای درک بهتر مخاطب نیز آورده است که برای خوانندگان این اثر خوانش لذت بخشی خواهد بود.