رند و زاهد

درباره کتاب

مولانا حکیم ملامحمد فضولی، شاعر و اندیشمند شیعی است که تاثیر عمیقی، به ویژه در تاریخ ادبیات ترکی آذری برجای نهاده است و آثاری به زبان‌های ترکی، عربی و فارسی از او به یادگار مانده است. کتاب حاضر یکی از آثار وی به زبان فارسی است که نشانگر تسلط نویسنده در تحلیل و تقریب به دقایق فلسفی و کلامی و نیز مهارت وی در سخن‌آرایی است. این کتاب داستان مناظره رند و زاهدی است که در خلال آن به موضوعاتی نظیر اراده، قضا و قدر؛ ثواب و گناه؛ حقیقت و مجاز و… پرداخته شده است.

رند و زاهد نشانگر تسلّط کم‌نظیر فضولی به تحلیل و تقریب دقایق فلسفی و کلامی و نیز مهارت وی در سخن‌آرایی و زیبایی‌شناسی لفظی است. اثر با تحمیدیّه آغاز می‌شود. نخست، مقدّمه‌ای در معرّفی زاهد به عنوان پدر، و رند به عنوان پسر می‌آورد. و سپس، به محاورات آن‌ها می‌پردازد. شیوه‌ی محاوره چنین است که معمولاً زاهد به سخن آغاز می‌کند و رند به او پاسخ می‌دهد و با دلائلی سخته به رد آراء‌ زاهد می‌پردازد. و سرانجام، او را مجاب می‌سازد و مدلّل می‌دارد که بی‌جهت به مجادله پرداخته‌اند و:

هرگاه که اعتبار نیکی و بدی،
خیزد ز میان، مسجد و میخانه یکی است

کتاب رند و زاهد یک اثر منثور و منظوم عرفانی و ادبی است. اغلب محاورات و گفت‌وگوهای دو تیپ اصلی کتاب به نثر مسجّع و سرشار از آرایه‌های ادبی است. و استنتاجات و استنباطات در هر پاره‌ای از گفت‌وگو به شعر بیان شده است. فضولی در کتاب، از سه گونه‌ی شعری مثنوی، قطعه و رباعی استفاده کرده است. در سراسر کتاب چهار مثنوی، ۶۲ قطعه، ۷۳ رباعی و دو تک‌بیت آمده است.