سفرنامه خراسان و سیستان ( سفرنامه کلنل بیت در روزگار ناصرالدین شاه )

درباره کتاب

نویسنده كتاب سفر خود را كه جنبه سياسى داشته، هنگامى به نگارش درآورده كه ماموريت داشته، مرزهاى بين افغانستان و روسيه را تعيين نمايد و چون شناخت مرزهاى ايران و آشنايى با آن مراكز براى دولت انگليس امرى حياتى بوده است، نویسنده به سمت كنسول بريتانيا در مشهد منصوب گرديده است. وى سرتاسر مرزهاى ايران و روسيه را پيموده، به داخل ايران سفر مى‌كند و به عنوان اولين سيّاح با تراكمه داخل مرز ايران آشنايى پيدا مى‌كند. قبايل مختلف تركمن، گوكلان، يموت و… را به خوبى معرفى مى‌كند. از طريق خراسان به سيستان سفر مى‌كند. مرز افغانستان با سيستان را مورد مطالعه قرار داده و تمام مسيرى را كه پيموده، توصيف مى‌كند.

مطالب كتاب را مى‌توان به سه بخش تقسيم كرد:

بخش اول، موضوع سياسى كتاب است كه مؤلف سرتاسر مرزهاى شمالى خراسان و شرق ايران با روسيه را پيموده است تا آگاهى كامل از حمله احتمالى روس‌ها به ايران و افغانستان داشته باشد. به علاوه سپاه ايران را مورد ارزيابى دقيق قرار داده است. با كليه حكّام شهرستان‌هاى خراسان آشنايى كامل پيدا كرده و قدرت نظامى طوايف ايران را به خوبى سنجيده است. بحث سياسى جالبى راجع به افغانستان دارد كه بسيار ارزشمند است و در بخش آخر كتاب آمده است. با مطالعه اين بخش مى‌توان به نيّات دو ابر قدرت در آن زمان در مورد تصرف افغانستان پى برد.

قسمت دوم كتاب، جنبه اقتصادى دارد. در اين بخش مؤلف طى سفرش در شهرهاى خراسان و به خصوص در نوار مرزى، بنيه مالى دولت ايران را ارزيابى كرده است؛ به ويژه در سيستان كه انبار غله ايران بوده است. مقدار برداشت غله و درآمد ساليانه شهرستان‌هاى خراسان را يادداشت كرده و دقيقا به شهرهایى از شهرهاى خراسان كه از لحاظ حاصل‌خيزى وضعيت مناسب‌ترى دارند، اشاره كرده است. وى نفوذ اقتصاد دولت روسيه را در ايران مورد توجه خاص قرار داده و هميشه داد و ستد روس‌ها در ايران را مدنظر داشته است. مقدار فروش وخريد روس‌ها و برترى و ارزانى اجناس روسى را به خوبى پى گيرى كرده است.

سومين بخش كتاب جنبه اجتماعى دارد كه خوانندگان را با آداب اجتماعى مردم در يكصد سال پيش آشنا مى‌سازد. در اين بخش از مراسم ازدواج و روابط مردم با يكديگر، مراسم عزادارى، جشن‌هاى نوروزى، عيد قربان، ديد و بازديد مردم، طرز لباس پوشيدن و نحوه زندگى مردم در دهات و شهرها سخن گفته شده است.

در اين كتاب اطلاعات بسيار ارزشمندى از لحاظ تاريخى و جغرافيايى يكصد سال پيش ارائه گرديده است. مؤلف هر جا به آثار باستانى برخورده، به توصيف آنها پرداخته است.