سفرنامه سیف الدوله

درباره کتاب

سلطان محمد سیف الدوله از شاهزادگان قاجار و از فرزندان فتحعلی شاه است. وى در سال ۱۲۷۹ هجرى تصمیم به زیارت کعبه گرفت و از تهران، از راه دشت، دریاى خزر، تفلیس استانبول به مکه رفت و پس از انجام فریضه حج، از راه عراق و جنوب به تهران بازگشت. سیف الدوله به اوضاع جغرافیایى، وضع سیاسى و اخلاقى و اجتماعى مردم در شهرهاى مسیر توجه داشته است. کتاب سفرنامه، حاوى خاطرات بعد از سفر حج او نیز هست.
علت نامگذارى کتاب به «سفرنامه مکه» آن است که تصمیم اولیه او سفر مکه بوده و نیز ارزش معنوى این قسمت از سفر در نامگذارى کتاب مؤثر بوده است.از عدم پیوستگى برخى از مطالب پیداست که این سفرنامه در زمان‌هاى مختلف نوشته شده است. از محتواى خود کتاب چنین برمى‌آید که مطالب بعد از سفر حج، یا از خاطرات نوشته قبلى نویسنده است و به سفرهاى سابق او مربوط مى‌شود و یا خاطرات سفرهاى جدید او پس از سفر حج است.

نویسنده که خود یکى از شاهزادگان قاجار است، در نتیجه دید اشرافى خود، برخى داورى‌هاى یکسو نگرانه‌اى در بررسى اخلاقیات مردم نموده است که این نکته درباره شهر مردم مشهد هویدا است. او ابتدا از ترکیب ناهمگون جمعیت مشهد سخن مى‌گوید و سپس بدون توجه به این که ساکنان این شهر از نقاط مختلف در آن جا گردآمده‌اند و نیز بدون امعان نظر به خصایص اخلاقى و آداب و رسوم آنان و مشکلات معیشتى دست و پا گیرشان، هر آن چه از فساد اخلاقى به خاطرش مى‌رسیده به آنان نسبت داده است. 

توضیحات مؤلف پیرامون نکات تاریخى، سیاسى و آئینى، شرایط گوناگون وجوه اجتماعى دقیق و بسنده است. اما در مورد اوضاع جغرافیایى هر محل در بسیارى از موارد دقت عمل به خرج نداده است. مثلاًبه رود یا کوه یا محلى اشاره مى‌کند؛ اما از آن نام نمى‌برد.

این سفرنامه که با عنوان سفرنامه مکّه در فهرست نسخ خطّى کتابخانه ملّى ایران ضبط گردیده، تنها شرح دیده‌ها و دریافت‌هاى نویسنده از مناسک حج نیست، زیرا وى پس از اتمام زیارت خانه خدا، به عراق عزیمت نموده و پس از زیارت عتبات به ایران مراجعت کرده و در داخل ایران نیز همچنان به سفر خود ادامه داده و به خراسان عزیمت کرده است. او از شهر اصفهان و دوران ماموریت خود در این شهر سخن مى‌گوید و در نواحى غرب ایران به سیاحت مى‌پردازد و به مازندران هم مى‌رود. نویسنده در طى مطالب کتاب، از ذکر سفرهاى سابق نیز غافل نمى‌ماند و هر جا که فرصتى مى‌یابد به مسافرت‌هاى قبلى خود، مثلاًسفر افغانستان، گرگان و نواحى دیگر اشاره مى‌کند.

به طور کلى مسافرت او را مى‌توان به صورت ذیل خلاصه کرد:

1. سفر مکه (از طریق نواحى قفقاز، ترکیه عثمانى، شام، مصر و…).
2. سفر به عراق(ذکردیدار عتبات عالیات و دوران اقامت در عراق).
3. بازگشت به ایران(از طریق نواحى غرب ایران و شرح آثار تاریخى این نواحى).
4. سفر به خراسان(زیارت آستان قدس، وصف منازل و شهرهاى میان راه همچون دامغان و غیره).
5. اشاره به سفر افغانستان و گرگان.
6. بازگشت به تهران و حرکت به نواحى شمال غربى ایران.
7. دوران نیابت تولیت آستان قدس.
8. حرکت به اصفهان و نواحى مرکزى و غربى ایران.
9. سفر به مازندران.