سفرنامه یوهان اشترویس

درباره کتاب

یوهان اشترویس دریانورد هلندی در ناوگان تزار روسیه، در دریای خزر مشغول به کار بود؛
اما به دلیل شورش قزاق ها، به سوی ایران گریخت و در مرزهای ایران، به دست تاتارها
اسیر و در ایران به بردگی فروخته شد. دو سال از عمرش را در ایران سپری کرد و در این
مدت، برده دو بازرگان ایرانی بود و مدتی را نیز در خانة سفیر لهستان اقامت داشت تا
اینکه کمپانی هند شرقی هلند او از بردگی نجات داد و ایران را ترک کرد. سفرنامة وی
دربار ۀ ماجراها، خاطرات و سفرهایش در ایران دوره شاه سلیمان صفوی است و درباره
اوضاع برده ها، سبک زندگی مردم و شرایط اجتماعی و اقتصادی ایران عصر صفوی –
به ویژه مناطق شمالی و شمال غرب ایران و شهرها و روستاهای مسیر سفر وی از
شماخی تا بندرعباس – اطلاعات ارزشمندی می دهد .  

این سفرنامه برای پژوهشگران تاریخ صفوی کمتر شناخته شده است. اما اطلاعات ارزشمند و منحصربه‌فردی دارد. مهم‌ترین وجه امتیاز یادداشت‌های اشترویس این است که وی نسبت به دیگر سیاحانی که در این دوره به ایران آمدند، موقعیت متفاوتی داشت. اشترویس برده بود و بیش از دیگر سیاحان که نوشته‌های آنها منبع اصلی در مورد برده‌ها یا به تعبیری رایج‌تر غلامان این دوره است، به مسائل برده‌ها توجه کرده است. اطلاعات منحصربه‌فردی در مورد ملیت، شیوه خرید و فروش، وظایف و سبک زندگی برده‌ها در ایران ارائه داده است. از این منظر، سفرنامه‌ او را می‌توان بهترین و جامع‌ترین منبع در مورد غلامان دوره صفوی به شمار آورد.

دومین مسئله مهمی که اشترویس بیش از دیگران به آن پرداخته است، جغرافیا و اقتصاد دریای خزر و نواحی مجاور آن است. وی مدتی در این دریا سفر کرد. بنابراین اطلاعات ارزشمندی در مورد وضعیت تجاری و نقش ملل مختلف از جمله هندی‌ها و هلندی‌ها در تجارت این دریا و شهرهای مجاور آن ارائه داده است. ارتباط نزدیک اشترویس با مردم این فرصت را به او داد تا در مورد بعضی از مسائل اجتماعی که در سایر منابع بازتاب کمتری داشته است، اطلاعات جالب‌توجهی ارائه دهد. گزارش‌های او در مورد روسپی‌گری، قتل، خودکشی، اعدام، دزدی، راهزنی و رباخواری تصویر گویایی از مسائل و آسیب‌های اجتماعی این دوره مخصوصاً در شهر شماخی و دربند ارائه می‌دهد.

نوشته‌های او در مورد مراسم عاشورا، قربانی‌کردن شتر در قزوین، مرده‌سوزی هندی‌ها در شماخی، جشن‌های مذهبی ارامنه و باورهای دینی زرتشتی‌ها حاوی نکاتی جالب‌توجه و در مواردی منحصر‌به‌فرد است. گزارش کم‌نظیر جمع‌آوری دختر برای شاه سلیمان صفوی (1077ـ1105 ق)، توصیف واکنش مردم در مقابل این جریان و زلزله‌های ویرانگر شماخی از امتیازات برجسته این سفرنامه به شمار می‌آید. این سفرنامه از منظر روابط خارجی گزارش‌های جالب‌توجهی در مورد روابط ایران با کشورهای روسیه، لهستان، هند و همین‌طور قزاق‌ها و تاتارهای داغستان ارائه می‌دهد. وضعیت کمپانی هند شرقی و سایر اروپایی‌ها در اصفهان نیز از جنبه‌های شایان توجه این سفرنامه است.

علاوه بر شهرهای دربند و شماخی که در این سفرنامه به طور مفصل توصیف می‌شوند، سایر شهرها و روستاهایی که اشترویس در سفر از اردبیل تا گمبرون دیده است، بخش‌هایی از سفرنامه را به خود اختصاص داده‌اند. موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، وضعیت استحکامات، تجارت و کشاورزی تمام این شهرها و روستاها با جزئیات در خور تحسین بیان شده‌اند. گزارش‌های اشترویس در مورد وضعیت راه‌های تجاری، کاروانسراها و مسافت‌ها بسیار دقیق و کم‌نظیرند. تمام جاده‌ها و کاروانسراهایی که از اردبیل تا گمبرون دیده است با دقت و جزئیات بسیار، توصیف می‌کند و تصویر بسیار گویایی ارائه می‌دهد.

یادداشت‌های وی در مورد نظام اداری و سیاسی ایران بسیار اندک است. به‌عنوان یک برده فرصت یا شاید علاقه‌ای برای ارتباط با اصحاب قدرت نداشت. حتی علیرغم اشارات مکرر به خان شماخی و سلطان دربند، نام آن‌ها را ذکر نمی‌کند. توصیف مراسم ارسال خلعت برای خان شماخی و شرایط محافظان کاخ شاه در اصفهان تنها گزارش‌های جالب توجه وی در این مورد است.

از لحاظ نگرش و روحیات شخصی مهم‌ترین مشخصه اشترویس قدرشناسی مثال‌زدنی اوست. علاوه بر حاجی بایرام، از تمام کسانی که در این دوران به وی کمک کرده‌اند، صمیمانه قدردانی کرده است. تحت تأثیر اشخاصی مانند حاجی بایرام که با برده‌ها به خوبی رفتار می‌کردند، از ایرانی‌ها به نیکی یاد می‌کند. کنجکاوی ستودنی و آشنایی وی به زبان‌های ترکی و فارسی بر ارزش نوشته‌هایش می‌افزاید و یکی دیگر از امتیازات این سفرنامه است. اشترویس زبان ترکی را به‌خوبی یاد گرفته بود و به راحتی می‌توانست به این زبان بنویسد. مسلماً آشنایی او با زبان فارسی کمتر بود. زیرا در شماخی، دربند و خانه اربابش زبان ترکی رواج بیشتری داشت.