سیاحت نامه میرزا حسن شکوهی

میرزا حسن، فرزند میرزا مهدی، از آزادیخواهان و روشنفکران عصر خود در آذربایجان بود. هرچند در حجرۀ پدر در مراغه به شغل بزّازی اشتغال داشت، امّا این دلیل بر آن نمی‌شود که او از سیاست و اتفاقاتی که در اطرافش می‌افتد، بی‌خبر است.

میرزا حسن برای در امان ماندن از خشم شجاع‌الدوله و عواملش، مصلحت در آن دید که برای مدّتی از شهر مراغه و آذربایجان به دور باشد. این بود که به فکر سفر افتاد. او شهر مشهد را انتخاب کرد تا هم زیارتی باشد و هم شاید تا بازگشت از سفر، استبداد شجاع‌الدوله در آذربایجان به سر آید و بتواند آزادانه به زندگی خود بپردازد. ماحصل این سفر میرزا حسن، تدوین این سفرنامه شد.

سفرنامۀ حاضر خطی بوده و به دست خود میرزا حسن در 144 صفحه، به خط نستعلیق تحریری، در 15 سطر، در دفتری با جلد تیماج قهوه‌ای، در ابعاد 10 * 15 نگاشته شده است که از بیست و دوم شعبان 1329 هـ.ق. آغاز و تا پانزدهم ذی‌حجّۀ همان سال ادامه می‌یابد. در صفحۀ اوّل این سفرنامه یکی از پسرانش چنین نوشته است: « سفرنامۀ پدرم، شادروان حاجی میرزا حسن شکوهی که در زمان استبداد از ترس جان جلای وطن کرده، به سیر و سیاحت پرداخته بود. این سفرنامه از تبریز شروع و از راه بادکوبه و عشق‌آباد و خراسان و برگشت مجدّد از همان مسیر تا بادکوبه و تبریز و پنهان شدن مرحوم از ترس شجاع‌الدوله (حاجی صمدخان) پایان می‌یابد». نسخۀ خطّی این سفرنامه اکنون در تملّک نوۀ آن مرحوم، آقای بوذجمهر شکوهی می‌باشد که از طرف ایشان در اختیار نگارندگان این سطور قرار گرفت.

وی توصیف بسیار زیبایی از شهرها، بالاخصّ مشهد مقدس و شهر بخارا به دست می‌دهد. به هنگام اقامت در مشهد، حین زیارت حرم مطهر ثامن‌الائمه (ع)، با دقّت و حوصلۀ تمام کاشی‌نوشته‌های دیوارهای حرم را خوانده و در این دفتر ثبت کرده است که بسیار ارزشمند می‌باشد. در مسیر حرکت از قبور بزرگان و شاهان دیدن می‌کند و آن را نشانۀ بی‌وفایی دنیا و مایۀ عبرت آدمی می‌شمارد.

در لابه‌لای نوشته‌هایش به وضعیت ایرانیان مقیم روسیه اشاراتی دارد. به دقّت تعداد آزادی‌خواهانی را که برای در امان ماندن از دست عمّال حکومت به آنجا پناه برده‌اند،‌ می‌شمارد و از چگونگی معیشت آنان صحبت می‌کند.

بخش پایانی سفرنامه، مربوط می‌شود به وقایعی که میرزا حسن پس از رسیدن به تبریز با آن‌ها مواجه می‌شود. با دقّت تمام، نام محل و اشخاص را یاد می‌کند، به خوبی و وضوح، ماوقع را توضیح می‌دهد. ثبت وقایع سال 1329 هـ.ق. تبریز که در این زمان در محاصرۀ حاجی صمدخان شجاع‌الدوله قرار داشت، در تحقیقات مربوط به وقایع مشروطۀ ایران از اهمیت شایانی برخوردار است.