تفسیر حدائق الحقائق ( تفسیر سوره یوسف )

درباره کتاب

تنها کتاب کامل و معروف مؤلّف که مورد توجه واقع شده همین تفسیر حدائق است که در دو مرتبه به چاپ رسیده است. دفعه‌ى اول به نام «احسن القصص» جوینى معروف شده و به دستور بهرام میرزا، به سال ۱۲۷۸ق، چاپ و منتشر شده است و دفعه‌ى دوم در هند لکهنو، به سال ۱۳۰۹ق، به چاپ رسیده است و هر دو نسخه ناقص است.

مؤلف، در مقدمه‌ى کتاب مى‌گوید: «دوستان از من خواهش کردند که تفسیر کاملى بر قرآن کریم بنگارم و این بنده در مقام اجابت مسئول آنها شروع بدین کار مهم کردم، لکن چنین مقرّر شد که ابتدا جهت اهل ذوق و عرفان سوره‌ى یوسف را جداگانه تفسیر و به رشته‌ى تحریر درآورم.»

قابل توجه اینکه بسیارى از نام‌ها که در این قصّه آمده است، به‌طور قطع نمى‌تواند اصالت تاریخى داشته باشد، چه آنکه بسیارى از این نام‌ها از نام‌هاى اسلامى است که از لحاظ تاریخى با نام‌هاى عبرى و چند قرن قبل از ظهور حضرت موسى وفق نمى‌دهد. 

از آن‌جا که مؤلّف از منابع مختلف ادبى و عرفانى استفاده کرده است، لذا ساختار و نثر کتاب یک‌دست و یک‌نواخت نیست. در بعضى از موارد، نثر بسیار ساده و روان مى‌باشد و در بعضى از موارد در نهایت تکلّف و دشوارى است. کتاب، علاوه بر آنکه لغات تازى بسیارى دارد، از لحاظ معانى و بیان و صنایع ادبى نیز مفید به نظر مى‌رسد. هم‌چنین مشحون از بیانات و لطایف عرفانى است که به ارزش و اهمیّت آن مى‌افزاید. 

مؤلّف، با استفاده از مراجع و مآخذ مختلف ادبى و عرفانى فارسى و مطالعه‌ى یوسف و زلیخاهاى منثور و منظوم کتاب را به رشته‌ى تحریر درآورده است. پاره‌اى از مطالب کتاب بدین قرار است:

۱٫ بیان عرفانى در مورد حسن و جمال یوسف(ع) و مقایسه‌ى آن با حضرت رسول:

مؤلّف، در ذیل این عنوان، در لطیفه‌اى، یوسف را صدیق و محمّد را محبوب مى‌خواند و مى‌گوید: پرده از جمال یوسف برداشتند تا همه کس او را آشکار ببینند، ولى پرده از جمال محمّدى برنداشتند، چرا که محبوب بود و محبوب را شرط باشد در پرده نگاه‌داشتن…

۲٫ بیان آنکه حضرت رسول خود را نمکین خواند:

اگر در دیگ دل تو دوستى حق تعالى و دوستى همه پیغمبران باشد، تا نمک محبت محمدى علیه الصلوات الابدى در آن دل نبود، شرف قبول الهى جل جلاله درنیاید…

۳٫ در بیان معنى غفلت:

غفلت بر سه گونه است: مذموم، محمود و غیر مذموم و محمود. آن غفلت که مذموم است، غفلت از یاد حق تعالى است و آن غفلت که محمود است، غفلت از بدى است و آنکه غیر مذموم و محمود است، آن است که در این آیه بیان فرمود: «ان کنت من قبله لمن الغافلین»؛ یعنى اى محمّد من قصّه مى‌کنم به واسطه وحى خویش به تو این سوره یوسف را و به‌درستى که بودى پیش از این از جمله کسانى که مطلع نیستند، بر قصّه‌ى یوسف، پس مراد از غفلت این‌جا نادانستن از مضمون این حکایت است و…

۴٫ مقدمه معاملات بنده:

معاملات بنده از چهار وجه بیرون نیست؛ معامله با خلق، معامله با دین[دنیا]، معامله با مولى و معامله با نفس. معامله با خَلق، به مایه خُلق و معامله با دنیا به سرمایه زهد و معامله با مولى تعالى، به رأس المال شکر و معامله با نفس به دست‌مایه صبر است…

۵٫ در بیان نفس مکّاره و سحاره و مطمئنه و امّاره.

۶٫ در بیان مراتب بلا و محنت:

متحمّلان بار بلا سه فرقه‌اند: بعضى، بلا مى‌کشند و مى‌نالند؛ اینها جَزوعانند و بعضى دیگر بلا مى‌کشند و مى‌نازند و اینها صبورانند و سبب نازیدن ایشان آن است که در کشیدن بار بلا مشاهده مبلى کنند و فرقه‌ى سوم، آن است که بلا مى‌کشند، ولى نه مى‌نالند و نه مى‌نازند و اینها صابرانند…