شیخ و شوخ ( بحثی انتقادی بین شیخ سنت گرا و شوخ متجدد )

درباره کتاب

«شیخ و شوخ» رساله‌ای است انتقادی با رویكرد فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و حت‍ّی در بعضی بخشها نظامی و اقتصادی. سبك نگارش روایی و داستان‌گونه و متعلق به اواخر عصر قاجاریه است.شاید «شیخ و شوخ» جزء معدود آثاری باشد كه این‌گونه عریان، به این تقابل دامن زده و سعی در پاسخگویی از موضع س‍ن‍ّت دارد؛ اما این تمام داستان نیست.نویسنده این رساله كه به اعتقاد آقای احمد مجاهد ـ مصحح كتاب ـ نخواسته است رساله به نام او منتشر شود، نگاهی تك‌بعدی، ذهنی و مجرد به موضوع مورد بحثش ندارد. در حقیقت، این رساله كه بازگوكننده داستان مناظره بین یك شیخ و جمعی از معل‍ّمان و صاحب‌منصبان مدرسه دارالفنون است، قصد ندارد بدون نظر به واقعیات اجتماعی و فرهنگی جامعه زمان خود، به نقد بنشیند.شیخ كه در حقیقت همان نویسنده است، در بعضی از فصول، اگر به فرنگی‌مآبی ایراد وارد می‌كند، تنها از جهت تشب‍ّه به كف‍ّار نیست كه معترض است و تسهیل زندگی خلق‌الله را در رفع آن می‌بیند.

مجاهد، در مقدمه‌ای كه در ابتدای این رساله به چاپ رسانده، اشاره‌ای هم به مكتوبات دیگر این مؤل‍‍ّف نامعلوم دارد.
«مجلس فاتحه عل‍ّم»، كتابی در دل‍ّال‌بازیها و بدعتها. كتابی در بیان حالت معل‍ّمان، جنابها، ملّاباشیها و فلان‌‌الساداتها كه در خانه اعیان دولت مشغولند؛ و بیان اینكه شیطان ا‌ِنس ایشانند. كتابی در فسقها، هرزگیها و بدعتها كه در این چند سال پیدا شده است.»

زبان تند مؤل‍ّف، در اعتراض به بی‌عدالتیها، بی‌در و پیكری دیوان و دیوانخانه و فساد صاحب‌منصبان دولتی چه در رساله حاضر و چه در عناوین كتب مذكور جالب توجه است.نگاه تیزبین مؤلف به در هم‌ریشه دانستن معضلات اجتماعی، فكری ـ فرهنگی و حتی سیاسی‌ ـ نظامی با فرنگی‌مآبی و تقلیدهای سطحی و بی‌حد و حصر را هم اضافه كنید.جالب‌تر اینكه این رساله منتقد، در زمانی منتشر می‌شود كه زبان شخصی‍ّتهای غرب‌گرایی چون ملكم‌خان، آخوندزاده و آدمی‍ّت ـ پدر ـ زبان غالب انتقاد بر بی‌سر و سامانی دولت است.

مناظره شیخ و شوخ را می‌توان به دو بخش كل‍ّی تقسیم كرد؛ ایرادات شیخ به علوم جدیده و دفاعیات او از علوم بومی و سن‍ّتی. و دوم، فصلی در نقد مفاسد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی كه از مدرسه دارالفنون آغاز شده و به دولت و صاحبان مناصب در صفوف مختلف ختم می‌شود. البته بخش دوم مفصل‌تر است و عمق و نكته‌سنجی آن بر بخش اول می‌چربد. حت‍ّی بخش ابتدایی انتقادات شیخ تحت آسیب‌شناسی بخش دوم طرح می‌شود، چنانكه اگر شیخ علومی چون پولتیك، دیپلماسی و… را به سخره می‌گیرد، جابه‌جا مثالهای ملموس می‌آورد. با این حال اساس انتقادات بر وضعیت و تولیدات مدرسه دارالفنون ـ یا به قول مؤل‍ّف مع‍ل‍ّم‌خانه ـ قرار گرفته است.