فرهنگ کوچک زبان پهلوی

درباره کتاب

زبان پهلوی، که گاهی به آن “پارسی میانه” (Middle Persian) نیز گفته می‌شود، یکی از مراحل تکاملی زبان‌های ایرانی است. این زبان از خانواده زبان‌های هندو-ایرانی (Indo-Iranian) و زیرشاخه زبان‌های ایرانی غربی (Western Iranian) است. پهلوی عمدتاً زبان رسمی و ادبی امپراتوری ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) بود و پس از آن نیز تا قرن‌ها در متون زرتشتی و ادبیات استفاده می‌شد.

نام “پهلوی” از واژه “پارت” (Parthian) گرفته شده که به زبان پارتی (زبان امپراتوری اشکانی) اشاره دارد، اما زبان پهلوی در واقع ادامه زبان پارسی باستان (Old Persian) است که در دوران هخامنشیان استفاده می‌شد. تفاوت اصلی این است که پهلوی ساده‌تر و نزدیک‌تر به فارسی امروزی است.

 تاریخچه زبان پهلوی

• دوران اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی): زبان پهلوی در این دوره شکل گرفت، اما زبان رسمی بیشتر پارتی بود. با این حال، عناصری از پهلوی در کتیبه‌ها و سکه‌ها دیده می‌شود.
• دوران ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی): این دوره اوج شکوفایی زبان پهلوی است. شاهان ساسانی مانند اردشیر بابکان و شاپور اول از این زبان برای کتیبه‌های بزرگ مانند کتیبه‌های نقش رستم و کعبه زرتشت استفاده کردند. پهلوی زبان دربار، اداره، مذهب (زرتشتی) و تجارت بود.
• پس از سقوط ساسانیان: با حمله اعراب و گسترش اسلام (از قرن ۷ میلادی)، زبان عربی نفوذ کرد، اما پهلوی تا قرن ۹-۱۰ میلادی در متون زرتشتیان ادامه یافت. بسیاری از متون پهلوی در این دوره نوشته یا بازنویسی شدند. زرتشتیان هند (پارسیان) نیز این زبان را حفظ کردند.
• تأثیر بر زبان‌های نوین: پهلوی پلی بین پارسی باستان و فارسی نوین (New Persian) است. فارسی امروزی حدود ۶۰-۷۰ درصد واژگانش را از پهلوی وام گرفته است، مانند کلماتی مثل “پدر” (pidar)، “مادر” (mādar)، “شاه” (šāh) و غیره.

 خط و الفبای پهلوی

زبان پهلوی با چندین خط نوشته می‌شد، اما معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• خط پهلوی (Pahlavi Script): این خط از خط آرامی (Aramaic) مشتق شده و راست به چپ نوشته می‌شود. ویژگی منحصربه‌فرد آن “هتروگرام‌ها” (Heterograms) یا “آرامی‌نگارها” است؛ یعنی برخی کلمات به صورت آرامی نوشته می‌شوند اما به پهلوی خوانده می‌شوند. مثلاً کلمه “MLKA” (به آرامی یعنی “شاه”) به پهلوی “šāh” خوانده می‌شود. این خط پیچیده است و حدود ۱۴ حرف دارد که بسیاری از آن‌ها چندمعنی هستند، که خواندن را دشوار می‌کند.
• خط اوستایی (Avestan Script): برای متون مذهبی زرتشتی استفاده می‌شد، اما پهلوی بیشتر با خط پهلوی نوشته می‌شد.
• خط مانوی (Manichaean Script): در متون مانوی (آیین مانی) به کار می‌رفت، که واضح‌تر و الفبایی‌تر بود.
• خط پازند (Pazand): نوعی رونویسی پهلوی به خط اوستایی برای آسان‌تر خواندن، که بعدها توسعه یافت.