فلسفه نوین تاریخ

آرنولد جوزف توین‌بی (Arnold Joseph Toynbee) (۱۸۸۹–۱۹۷۵) یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین مورخان و فیلسوفان تاریخ بریتانیایی در قرن بیستم بود. شهرت جهانی او عمدتاً به دلیل اثر ۱۲ جلدی‌اش با عنوان «بررسی تاریخ» (A Study of History) است که در آن تاریخ بشر را نه بر اساس ملت‌ها، بلکه بر اساس تمدن‌ها تحلیل می‌کند.

آرنولد توین‌بی برای تاریخ و تمدن ایران جایگاه بسیار برجسته و متمایزی قائل بود. او برخلاف بسیاری از مورخان غربی که تمرکزشان صرفاً بر یونان و روم بود، ایران را یکی از کانون‌های اصلی تمدن‌ساز در تاریخ بشر می‌دانست.

۲. شاهکار او: «بررسی تاریخ»

توین‌بی برخلاف مورخان سنتی که تاریخ را بر اساس کشورهای خاص (مثل تاریخ انگلستان یا فرانسه) مطالعه می‌کردند، واحد مطالعه خود را «تمدن» قرار داد. او حدود ۲۱ تا ۲۶ تمدن بزرگ (مانند تمدن ایران، چین، هند، مایا، هلنی، اسلامی و غیره) را شناسایی کرد و به بررسی الگوی ظهور، رشد و سقوط آن‌ها پرداخت.

۳. نظریه «چالش و پاسخ» (Challenge and Response)

مهم‌ترین و مشهورترین نظریه توین‌بی، نظریه چالش و پاسخ است. او معتقد بود تمدن‌ها بر اثر نژاد برتر یا محیط جغرافیایی خاص به وجود نمی‌آیند، بلکه محصول واکنشی هستند که انسان‌ها به یک «چالش» نشان می‌دهند.

• مکانیسم: محیط (طبیعی یا اجتماعی) مشکلی (چالش) را پیش روی یک گروه انسانی می‌گذارد (مثل خشکسالی، یخبندان یا حمله دشمن).

• پاسخ: اگر گروه بتواند پاسخی خلاقانه و موفق به این چالش بدهد، تمدن متولد می‌شود یا رشد می‌کند.

• حد وسط (The Golden Mean): چالش نباید آن‌قدر سخت باشد که جامعه را نابود کند (مثل یخ‌های قطبی که اسکیموها را در حد زنده‌ماندن نگه داشت) و نباید آن‌قدر آسان باشد که جامعه را تنبل کند (مثل مناطق استوایی با غذای فراوان). تمدن در شرایطی رشد می‌کند که چالش «به اندازه کافی» سخت باشد تا خلاقیت را تحریک کند.

۴. چرخه حیات تمدن‌ها

توین‌بی معتقد بود تمدن‌ها مانند موجودات زنده مراحلی را طی می‌کنند، اما برخلاف اُسوالد اشپنگلر (فیلسوف آلمانی) که معتقد بود تمدن‌ها جبراً محکوم به مرگ هستند، توین‌بی باور داشت که تمدن‌ها می‌توانند با انتخاب‌های درست زنده بمانند.

مراحل اصلی چرخه او عبارت‌اند از:

1. پیدایش (Genesis): با پاسخ موفقیت‌آمیز به چالش آغاز می‌شود.

2. رشد (Growth): توسط «اقلیت خلاق» (Creative Minority) رهبری می‌شود. این گروه کوچک راهکارهای جدیدی ارائه می‌دهند و اکثریت مردم (توده) به صورت داوطلبانه از آن‌ها پیروی می‌کنند (فرآیندی که او «تقلید» یا Mimesis می‌نامد).

3. فروپاشی (Breakdown): این مرحله زمانی آغاز می‌شود که اقلیت خلاق، قدرت خلاقیت خود را از دست می‌دهد و به «اقلیت حاکم» (Dominant Minority) تبدیل می‌شود. آن‌ها دیگر راهکاری ندارند و برای حفظ قدرت به زور و سرکوب متوسل می‌شوند.

4. تلاشی (Disintegration): در این مرحله، توده مردم دیگر از رهبران پیروی دلی نمی‌کنند و تبدیل به «پرولتاریای داخلی» (ناراضیان درون جامعه) می‌شوند. همزمان، دشمنان خارجی یا «پرولتاریای خارجی» حمله می‌کنند.

جمله معروف توین‌بی: «تمدن‌ها بر اثر قتل نمی‌میرند، بلکه خودکشی می‌کنند.» (Civilizations die from suicide, not by murder) (منظور این است که عوامل داخلی و زوال اخلاقی باعث سقوط می‌شود، نه صرفاً حمله دشمنان خارجی).

۶. نقدها به توین‌بی

با وجود شهرت فراوان، نظریات او منتقدانی جدی نیز دارد:

• کلی‌گویی: متخصصان تاریخ معتقدند او برای اثبات نظریه خود، وقایع تاریخی را دست‌چین کرده و تفاوت‌های جزئی را نادیده گرفته است.

• رویکرد مذهبی: بسیاری از مورخان سکولار، رویکرد متاخر او را که تاریخ را بستری برای نجات دینی می‌دانست، غیرعلمی می‌دانند.

خلاصه و نتیجه‌گیری

آرنولد توین‌بی به ما آموخت که تاریخ فقط جنگ پادشاهان نیست، بلکه داستان پاسخ‌های انسان به مشکلات سخت است. او هشدار داد که بزرگ‌ترین دشمن یک تمدن، غرور و توقف خلاقیت در رهبران آن است؛ زمانی که نخبگان جامعه به جای حل مشکلات، به حفظ قدرت خود با زور روی می‌آورند، زنگ خطر سقوط آن تمدن به صدا در می‌آید.