ماه مشرق

درباره کتاب

ماهِ مشرق
رُمانی واقع‌گرایانه از دورۀ قاجار به قلم  میرزا رجب علی زیرک زاده مشهور به میرزا زیرک است و میتوان آن را از نخستین رمان های عشقی – سیاسی ادبیات فارسی دانست.

از مهم‌ترین ویژگی‌های نثرِ روایی دورۀ قاجار، آشناییِ بیش از پیشِ ایرانیان با ادبیّاتِ داستانیِ اروپا، از طریقِ ترجمۀ رُمان‌هایِ فرانسوی بود. اغلبِ فرنگ‌رفتگانِ ایرانی و مترجمانِ این دوره، نخست از طریقِ همین زبان با داستانِ معاصر آشنا شدند. در این دوره، فرانسه زبان دیپلماتیکِ میان ایران و اروپا نیز به شمار می‌رفت. به همین دلیل اربابِ حکومت، شاه‌زادگان و تحصیل‌کردگانِ ایرانی می‌کوشیدند، این زبان را بیاموزند و آنان که افزون بر فرانسه‌دانی، می‌خواستند با ظرافت‌های این زبان آشنا شوند، به مطالعۀ شاه‌کارهایِ ادبیّات فرانسه روی آوردند.

یکی از این افراد، حاج میرزا رجب‌علی زیرک‌زاده (1242 ش.) بود که اتّفاقاً جوانیِ خود را به طلبگی، در یَزد گذراند و از این طریق زبان و ادبیّات عربی را آموخت. رجب‌علی در شعرِ فارسی نیز با تخلّصِ «زیرک» طبعِ خود را آزمود. او که ریشه در خاکِ یَزد و روستایِ «مَروَست» داشت، در نوجوانی به اتّفاقِ پدر به تهران آمد و در مدرسۀ دارالفنون به تحصیل پرداخت و زبانِ فرانسه آموخت. دیری نگذشت که به واسطۀ اعتضادالسّلطنه به دربار ناصرالدّین‌شاه قاجار راه یافت و دستِ تقدیر، پایِ او را به سپهرِ سیاست کشاند و توانست ضمنِ ورود به مَجامعِ اهلِ سیاست و آشناییِ بیش‌تر با زبان و ادبیّات فرانسه، به عنوان مُترجمی زبردست، از نزدیک نیز با بسیاری از مناسباتِ خصوصیِ سیاست‌مداران و زوایایِ پنهان در پردۀ رجالِ حکومتیِ روزگار خود آشنا شود.

میرزا زیرک، در میان‌سالی، بعد از فوتِ مظفّرالدّین‌شاه و ناظم‌‌العلومِ بختیاری، اندک‌اندک از زندگی در تهران، دل‌زده شد و تصمیم گرفت، با اهل و عیال به روستایِ «وَرپُشت» از توابع شهرستان تیران و کَروَن در استان اصفهان، که سال‌ها پیش، با مادر و در راه سفر به مکه، در آن‌جا وصلت و اُلفتی پیداکرده‌بودند، برود. او که از قبل با بیش‌ترِ خوانینِ بختیاری آشنا بود و  مدّتی به آموزش و راه‌نماییِ فرزندانِ آنان همّت گماشته‌بود، پس از چندی هم‌راهِ برخی از آنان که برای تحصیل، قصد رفتن به اروپا را داشتند، در سال 1289 شمسی و برای مدّت دو سال عازم فرانسه گردید. میرزا زیرک پس از بازگشت به ایران، به اتّفاقِ خانواده و دعوتِ بزرگانِ بختیاری، از وَرپُشت به دهکرد [شهرکردِ امروزی] رفت و در کنارِ فرهیختگانی چون «حاج‌آقا جناب نَحوی»، «سیّد احمد اعتماد چالشتری»، «شیخ احمد نجف‌آبادی» و چند تنِ دیگر، «مدرسۀ (مبارکه ) ملّی بختیاری دهکُرد» را در سال 1293 پایه‌گذاری نمود که مرکزی برای آموزش و پرورش نوین در آن منطقه به شمار می‌رفت و بسیاری از جوانان منطقه، از جمله فرزندان خود او، تحصیلات ابتدایی را در آنجا گذراندند. از این رو، از او به عنوان بنیانگذار مدارس امروزی در شهرکرد یاد می‌شود. او تا سال 1296 شمسی که به ذات‌الرّیه دچار شد و جان به جان‌آفرین تسلیم نمود، در دهکُرد ماند و همان‌جا به خاک سپرده‌شد. آرامگاه حاج میرزا زیرک در امامزاده حلیمه و حکیمه خاتون شهرکرد قرار دارد و نام او به عنوان یکی از مشاهیر و خدمتگزاران فرهنگی این دیار در تاریخ ثبت شده است. زندگی و فعالیت‌های او نمونه‌ای از تلاش روشنفکران و ادیبان ایرانی در دوران گذار برای مدرن‌سازی فرهنگی و آموزشی کشور است .

میرزا رجبعلی زیرک‌زاده پدر فرزندان تحصیل‌کرده و تأثیرگذاری بود. پسر بزرگ او، دکتر غلامحسین زیرک‌زاده، استاد دانشگاه و مترجم آثار مهمی چون «قرارداد اجتماعی» و «امیل» اثر ژان ژاک روسو بود. پسر دیگر او، مهندس احمد زیرک‌زاده، به یکی از چهره‌های برجسته سیاسی ایران، از بنیانگذاران حزب ایران و جبهه ملی ایران و از یاران نزدیک دکتر محمد مصدق تبدیل شد.

گفتیم که میرزا زیرک، سال‌ها به دربار رفت‌وآمد داشت و از نزدیک یا به واسطۀ کسانی که شاهد بسیاری از وقایع بودند، از مناسباتِ خصوصیِ رجالِ حکومتیِ روزگار خود با خبر بود. بر همین اساس، او توانست راویِ بُرشی از زندگیِ پُرفراز و نشیبِ دختری تهرانی‌زاده گردد [اوایل زمستانِ 1276 تا پایانِ بهارِ 1277 شمسی] که پدرش از رجالِ قاجار بود. ماجرای اصلیِ داستان، با چند خُرده‌روایت و بازگشت‌های مُکرّر به گذشته، در دورانی که امین‌الدّوله به مقامِ صدراعظمی رسیده، اتفاق ‌اُفتاده‌است.

شخصیتِ اصلی رُمان، دختری جوان و اهلِ فضل است که  برای اِحقاقِ حقوق و گرفتنِ انتقام از یک شخصیّتِ سیاسی، وارد ماجراهایی می‌شود که از یک‌سو جانش را به خطر می‌اندازد و از دیگرسو، در میانۀ برزخِ علاقۀ میرزا محمود‌خانِ حکیم‌المُلک (1235- 1282 ش.) و میرزا اسماعیل‌خانِ امین‌المُلک (1246- 1278 ش.) قرار می‌گیرد.

این داستان که می‌توان آن را یکی از نخستین رُمان‌های عشقی – سیاسیِ ادبیّاتِ فارسی دانست،  با نثری زیبا و خواندنی و شیوه‌هایی که یادآور برخی رُمان‌های اروپایی است، به نگارش درآمده‌است. کتاب با تصحیحِ آقای «هُژبر سلطانیِ خَراجی» و بر اساس دو نسخۀ خطّی در 353 صفحۀ قطع رُقعی منتشر گردیده و در یازده فصل روایت می‌شود و افزون بر مقدّمه‌ای که به زندگیِ میرزا زیرک و ویژگی‌های اثر اختصاص دارد، دربردارندۀ تعلیقات، واژه‌نامه و نام‌نامۀ جامعی است که آن را به اثری قابل اِعتنا برای اهالیِ داستان، پژوهشگران متونِ روایی و علاقه‌مندانِ تاریخ عصرِ قاجار تبدیل کرده‌است.

مُصحّح بر اساسِ مُخاطبۀ نامه‌هایِ عاشقانۀ آن، عنوان «ماهِ مشرق» را برایش برگزیده‌است.