مجموعه مقالات فتحعلی آخوندزاده

درباره کتاب

فتحعلی آخوندزاده (آخوندوف) یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های روشنفکری قرن نوزدهم و از پیشگامان تجددخواهی (مدرنیسم) در ایران و جهان اسلام است. وقتی صحبت از «مجموعه مقالات» او می‌شود، معمولاً به آثاری اشاره داریم که در آن‌ها او دیدگاه‌های انتقادی خود را درباره سیاست، مذهب، ادبیات و فرهنگ بیان کرده است.

در ادامه، مهم‌ترین محورهای اندیشه او که در مقالاتش بازتاب یافته است را بررسی می‌کنیم:

۱. نقد سیاسی و اجتماعی (مکتوبات کمال‌الدوله)

مشهورترین بخش از نوشته‌های منثور و مقاله‌گونه آخوندزاده، کتاب «مکتوبات» (یا نامه‌های کمال‌الدوله به شاهزاده جلال‌الدوله) است.

• ساختار: این اثر شامل نامه‌هایی فرضی میان دو شاهزاده است که در آن آخوندزاده با لحنی بسیار تند و بی‌پروا به نقد استبداد قاجاری و عقب‌ماندگی ایران می‌پردازد.

• محتوا: او علت انحطاط ایران را در دو چیز می‌دید: استبداد حاکمان و تعصبات مذهبی. او در این مقالات، از حاکمیت قانون و ناسیونالیسم ایرانی (بازگشت به شکوه ایران پیش از اسلام) دفاع می‌کند.

۲. اصلاح خط و الفبا

آخوندزاده سال‌های زیادی از عمر خود را صرف ترویج لزوم تغییر الفبای عربی به لاتین یا سیریلیک کرد.

• استدلال: او معتقد بود دشواری یادگیری الفبای فعلی (نبود حروف صدادار و شباهت ظاهری حروف) عامل اصلی بی‌سوادی توده‌های مردم و عقب‌ماندگی علمی است.

• تلاش‌ها: او مقالات و رسالات متعددی در این باره نوشت و حتی با دولت‌های ایران و عثمانی نامه‌نگاری کرد که البته در آن زمان با مخالفت شدید روبرو شد.

۳. نقد ادبی و تئاتر

او را پدر نمایشنامه‌نویسی در مشرق‌زمین می‌دانند. مقالات او در زمینه نقد ادبی انقلابی در ادبیات فارسی و ترکی ایجاد کرد:

• فرار از کهنه‌گرایی: آخوندزاده به شدت با سبک‌های قدیمی شعر فارسی که غرق در مبالغه و استعاره‌های پیچیده بود، مخالفت می‌کرد.

• رئالیسم (واقع‌گرایی): او معتقد بود ادبیات باید آینه جامعه باشد و درد مردم را به زبان ساده بیان کند. او قالب «نمایشنامه» و «رمان» را بهترین جایگزین برای قصیده‌های مدحی می‌دانست.

ویژگی‌های قلم آخوندزاده در مقالاتش

1. صراحت لهجه: برخلاف بسیاری از هم‌عصرانش، او اهل پرده‌پوشی نبود و مستقیماً به باورهای سنتی حمله می‌کرد.

2. ناسیونالیسم: او از اولین کسانی بود که مفهوم «ملت» را به معنای مدرن آن مطرح کرد و بر هویت ایرانی تأکید داشت.

3. ترویج علوم جدید: در مقالاتش همواره بر یادگیری علوم اروپایی و جدایی دین از سیاست (سکولاریسم) پافشاری می‌کرد.

اهمیت تاریخی

مجموعه نوشته‌های او سنگ بنای فکری جریانی شد که چند دهه بعد به انقلاب مشروطه منجر گشت. روشنفکرانی نظیر میرزا آقاخان کرمانی و طالبوف به شدت تحت تأثیر مقالات او بودند.

نکته: به دلیل تندروی‌های او در نقد مذهب، بسیاری از آثار او در زمان خودش (و حتی دوره‌های بعد) به صورت مخفیانه دست به دست می‌شد و امکان چاپ رسمی در ایران را نداشت.