نگرشی به مرثیه سرایی در ایران ( دو جلد )

درباره کتاب

کتاب «نگرشی به مرثیه‌سرایی در ایران» یکی از آثار پژوهشی و مرجع در زمینه ادبیات فارسی و به‌ویژه گونه ادبی «رثا» یا سوگواری است. این کتاب تالیف عبدالرضا افسری کرمانی است و توسط انتشارات اطلاعات منتشر شده است.

در ادامه، توضیحات کاملی درباره محتوا، ساختار و اهمیت این اثر آورده‌ام:

۱. موضوع کلی و هدف کتاب

این کتاب به بررسی تاریخی و تحلیلی «مرثیه» (شعر سوگواری) در ایران می‌پردازد. نویسنده تلاش کرده است سیر تحول این گونه ادبی را از دوران باستان و آغاز شعر فارسی تا دوران معاصر (به‌ویژه دوره مشروطه) دنبال کند. هدف اصلی، نشان دادن این نکته است که چگونه مرثیه از یک ابزار صرفاً عاطفی یا درباری، به یک رسانه برای بیان دردهای اجتماعی، مذهبی و ملی تبدیل شده است.

۲. ساختار و جلدهای کتاب

این اثر معمولاً در دو جلد منتشر شده است که هر کدام تمرکز خاصی دارند:

• جلد اول: تاریخ عمومی و تحول مرثیه در این جلد، نویسنده به ریشه‌های مرثیه در ایران می‌پردازد. مباحث این جلد شامل موارد زیر است:

  • دسته‌بندی مرثیه: افسری کرمانی مرثیه‌ها را به چهار دسته اصلی تقسیم می‌کند:

    1. مرثیه خانوادگی و مرثیه در سوگ عزیزان : در سوگ عزیزان و بستگان (مثل سوگ فردوسی برای پسرش).

    2. مرثیه رسمی و مرثیه در مرگ مشاهیر  : در مرگ شاهان، وزرا و بزرگان (که اغلب جنبه درباری داشته).

    3. مرثیه مذهبی: در سوگ ائمه   و به‌ویژه واقعه کربلا که بخش عظیمی از ادبیات رثایی ایران را تشکیل می‌دهد.

    4. مرثیه وطنی و اجتماعی: که در آن شاعر برای وضعیت کشور یا آزادی از دست رفته سوگواری می‌کند.

  • سیر تاریخی: بررسی اشعار از اولین نمونه‌ها (مانند اشعار «ابوالینبغی» در ویرانی سمرقند یا مراثی شاهنامه) تا دوره‌های بعد.

• جلد دوم: مرثیه‌های وطنی در دوران مشروطیت این جلد به‌طور تخصصی روی دوران مشروطه تمرکز دارد. در این دوره، مفهوم «مرثیه» تغییر ماهیت می‌دهد. شاعران دیگر فقط برای مرگ افراد گریه نمی‌کنند، بلکه برای «وطن»، «آزادی» و «قانون» مرثیه می‌سرایند. این جلد نشان می‌دهد که چگونه فضای سیاسی آن دوران، قالب‌های کهن سوگواری را به ابزاری برای بیداری و مبارزه تبدیل کرد.

۳. ویژگی‌های برجسته اثر

• نگاه جامعه‌شناختی: نویسنده تنها به آرایه‌های ادبی اشعار نمی‌پردازد، بلکه توضیح می‌دهد که شرایط اجتماعی هر دوره (مثلاً استبداد شاهان یا شور مذهبی مردم) چگونه بر محتوای مرثیه‌ها تأثیر گذاشته است.

• تنوع مثال‌ها: از شاعران بزرگ کلاسیک مانند فردوسی، خاقانی و سعدی تا شاعران دوران مشروطه مثل عارف قزوینی و فرخی یزدی در این کتاب بررسی شده‌اند.

• مرجعیت: این کتاب در بسیاری از مقالات دانشگاهی و پایان‌نامه‌ها به عنوان منبعی برای «گونه‌شناسی مرثیه» مورد استناد قرار می‌گیرد.

۴. جمع‌بندی

اگر به پژوهش در زمینه اینکه ایرانیان چگونه غم و اندوه خود را در طول تاریخ به هنر و شعر تبدیل کرده‌اند علاقه‌مندید، این کتاب منبع بسیار خوبی است. این اثر نشان می‌دهد که «گریستن» در فرهنگ ایرانی، گاهی برای تسکین دل بوده (سوگ شخصی)، گاهی برای ابراز ارادت (سوگ مذهبی) و گاهی برای فریاد عدالت‌خواهی (سوگ سیاسی/وطنی).