کتابچه تنظیمات حسنه

درباره کتاب

کتاب «کتابچه تنظیمات حسنه» یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی در زمینه تلاش برای نوسازی ساختار سیاسی و اداری ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار است. این اثر که توسط میرزا حسین خان سپهسالار (مشیرالدوله) نگاشته شده، در واقع مانیفست یا برنامه جامع او برای انجام اصلاحات ساختاری در کشور است.

۱. زمینه تاریخی و هدف نگارش

میرزا حسین خان سپهسالار پس از سال‌ها خدمت در خارج از کشور (به‌ویژه ۱۲ سال سفارت در استانبول)، از نزدیک شاهد اصلاحات امپراتوری عثمانی موسوم به «تنظیمات» بود. او پس از بازگشت به ایران و رسیدن به مقام صدارت عظمی، تصمیم گرفت الگوی مشابهی را برای نجات ایران از آشفتگی اداری و عقب‌ماندگی اجرا کند. «تنظیمات حسنه» در واقع طرحی بود برای انتقال ایران از یک حکومت فردی و خودکامه به یک دولت قانون‌مدار و منظم.

۲. محورهای اصلی کتابچه

این رساله بر چند اصل کلیدی برای اداره کشور تمرکز دارد:

• تفکیک قوا و نظم اداری: سپهسالار در این کتابچه بر ضرورت تفکیک وظایف حکومتی و ایجاد وزارتخانه‌های مشخص تاکید می‌کند تا از تداخل اختیارات و هرج‌ومرج جلوگیری شود.

• تشکیل مجالس مشورتی: یکی از پیشنهادات اصلی او تشکیل «مجلس تنظیمات» در ولایات و مرکز بود تا امور کشور نه بر اساس اراده شخصی حاکمان، بلکه بر اساس مشورت و قانون پیش برود.

• اصلاحات قضایی و امنیت مالی: او بر لزوم تدوین قوانینی که امنیت جانی و مالی مردم را تضمین کند، پافشاری می‌کرد تا هیچ مقام دولتی نتواند بدون مجوز قانونی به دارایی مردم تعرض کند.

• اصلاح ارتش: به عنوان یک فرد نظامی و سیاستمدار، او بخشی از تنظیمات را به نوسازی قوای نظامی و ایجاد بودجه مشخص برای ارتش اختصاص داد.

۳. تاثیرپذیری از اصلاحات عثمانی و غرب

نام کتابچه مستقیماً از واژه «تنظیمات» در عثمانی گرفته شده است. سپهسالار معتقد بود که اگر ایران بخواهد در برابر قدرت‌های استعماری ایستادگی کند، باید مانند عثمانی و کشورهای اروپایی، دستگاه اداری و نظامی خود را مدرن کند. او در این کتابچه تلاش کرده تا مفاهیم مدرن سیاسی را با ضرورت‌های جامعه ایران آن زمان پیوند بزند.

۴. سرنوشت تنظیمات حسنه

اگرچه ناصرالدین شاه در ابتدا تحت تاثیر سپهسالار اجازه اجرای برخی از این اصلاحات را داد و «مجلس تنظیمات» در برخی شهرها شکل گرفت، اما با مخالفت شدید شاهزادگان قاجار، حاکمان محلی و درباریان که منافعشان با حاکمیت قانون به خطر می‌افتاد، این طرح با شکست مواجه شد. با برکناری سپهسالار، بسیاری از بندهای این کتابچه به فراموشی سپرده شد.

چرا این کتاب امروزه اهمیت دارد؟

«کتابچه تنظیمات حسنه» به همراه رساله‌هایی مثل «یک کلمه» مستشارالدوله، خشت‌های اولیه اندیشه مشروطه‌خواهی در ایران را بنا نهادند. مطالعه این اثر نشان می‌دهد که نخبگان ایرانی دهه‌ها پیش از انقلاب مشروطه، به درستی تشخیص داده بودند که مشکل اصلی کشور «بی‌قانونی» و «تمرکز قدرت در دست یک نفر» است.