کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون ( دو جلد )

درباره کتاب

«کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون» (به معنای: گشودن گمان‌ها دربارهٔ نام‌های کتاب‌ها و دانش‌ها) یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گنجینه‌های کتاب‌شناسی در تاریخ تمدن اسلامی است.

این اثر یک دایرة‌المعارف عظیم کتاب‌شناسی است که به معرفی کتاب‌های نوشته‌شده در جهان اسلام (به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی) و همچنین معرفی شاخه‌های مختلف علوم تا زمان مؤلف می‌پردازد.

۱. نویسنده کتاب کیست؟

نویسنده این اثر، مصطفی بن عبدالله (درگذشته به سال ۱۰۶۷ هجری قمری / ۱۶۵۷ میلادی)، مورخ و دانشمند برجسته امپراتوری عثمانی است. او به دو نام مشهور است:

• حاجی خلیفه: این لقب را به دلیل تصدی منصب «خلیفه» در یکی از دیوان‌های مالی استانبول پس از بازگشت از سفر حج دریافت کرد.

• کاتب چَلَبی: (به ترکی Kâtip Çelebi) «کاتب» به معنای نویسنده و «چلبی» لقبی احترام‌آمیز به معنای «آقا» یا «سرور» بود که به دانشمندان داده می‌شد.

حاجی خلیفه حدود ۲۰ سال از عمر خود را صرف گردآوری منابع و تألیف این کتاب عظیم کرد.

۲. محتوای کتاب چیست؟

«کشف‌الظنون» دو بخش اصلی دارد:

1. معرفی علوم (فنون): در مقدمه مفصل کتاب و همچنین در خلال معرفی هر علم، حاجی خلیفه به تعریف حدود ۳۰۰ شاخه از علوم و فنون رایج در زمان خود (از الهیات و فقه گرفته تا ریاضیات، نجوم، طب و ادبیات) می‌پردازد، موضوع آن‌ها و گاهی تاریخچه مختصری از آن‌ها را بیان می‌کند.

2. فهرست کتاب‌ها (کُتب): بخش اصلی کتاب، فهرست‌نویسی الفبایی حدود ۱۵,۰۰۰ تا ۱۸,۰۰۰ عنوان کتاب و رساله است.

۳. ساختار و روش‌شناسی کتاب

روش حاجی خلیفه در این کتاب بسیار نظام‌مند و دقیق است:

• ترتیب الفبایی: کتاب‌ها بر اساس نامشان (نه نام نویسنده) به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند.

• اطلاعات کتاب‌شناختی: برای هر کتاب، او تلاش کرده تا اطلاعات زیر را ارائه دهد:

  • نام دقیق کتاب

  • نام مؤلف (اغلب با تاریخ وفات)

  • زبان کتاب (عربی، فارسی یا ترکی)

  • آغاز کتاب (چند کلمه یا سطر اول متن)

  • گاهی اطلاعاتی دربارهٔ ساختار کتاب (تعداد فصل‌ها و باب‌ها)

  • شرح‌ها، خلاصه‌ها یا ردیه‌هایی که بر آن کتاب نوشته شده است.

او برای گردآوری این اطلاعات، به کتابخانه‌های بزرگ استانبول و شهرهای دیگری که به آن‌ها سفر کرده بود (مانند حلب) دسترسی داشت و بسیاری از این کتاب‌ها را شخصاً مشاهده و بررسی کرده بود.

۴. اهمیت و ارزش «کشف الظنون»

اهمیت این کتاب به حدی است که پژوهش در مورد تاریخ علوم و ادبیات در جهان اسلام بدون مراجعه به آن تقریباً غیرممکن است.

• حفظ میراث اسلامی: این کتاب نام و نشان هزاران اثری را که امروزه نسخه‌ای از آن‌ها در دست نیست، زنده نگه داشته است.

• مرجع مادر: برای قرن‌ها، «کشف الظنون» اصلی‌ترین و جامع‌ترین مرجع برای محققان، نسخه‌شناسان و کتابداران در سراسر جهان اسلام و غرب (برای شرق‌شناسان) بوده است.

• وسعت دید: این اثر نشان‌دهنده تسلط شگفت‌انگیز یک فرد بر کل میراث مکتوب تمدن اسلامی تا قرن هفدهم میلادی است.

۵. تکمیل و ذیل‌های کتاب

عظمت کار حاجی خلیفه به حدی بود که او موفق نشد تمام کتاب را پیش از مرگش پاک‌نویس و تکمیل کند. به همین دلیل، دانشمندان بعدی تلاش کردند تا کار او را ادامه دهند. مهم‌ترین کتاب‌هایی که در تکمیل «کشف الظنون» نوشته شدند عبارتند از:

• إیضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون: نوشته اسماعیل پاشا بغدادی.

• هدیة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین: نیز نوشته اسماعیل پاشا بغدادی.