هاشم رضی

هاشم رضی (۱۳۰۳در تهران) ایران‌شناس، نویسنده و مترجم ایرانی.

۲۲ ساله بود که ترجمه چند رمان را با اسم مستعار و چند مجموعه شعر منتشر کرد. از سال ۱۳۳۹ اولین کار جدى اش در زمینه ادبیات فارسى انتشار دیوان «ظهیر فاریابى» بود. سال ۱۳۴۲ دیوان کامل جامى را براى اولین بار و بعدها کتاب «اصول روانکاوى»، «پیدایش روانکاوى» و سه رساله درباره «تئورى میل جنسى» را از فروید ترجمه کرد.

در حوزه دین اولین کتابش اثر ۲۵ جلدى تاریخ ادیان بود که تاکنون هفت جلد آن را منتشر کرده است. درباره این مجموعه خودش مى گوید: «اولین جلد به نام «نظام مذهبى جهان» سال ۴۲ درآمد. سال ۴۳ «پیدایش فلسفه و دین و جادو»، سال ۴۴ «پژوهشى در اساطیر و رابطه آن با ادیان» منتشرشد و در فاصله سال هاى ۴۵ تا ،۴۸ سه جلد دیگر به اسم «دیانت و فرهنگ ادیان ابتدایى» را کار کردم که مشکلات ساواک شروع شد و جلوى انتشار بقیه را گرفتند.»

هاشم رضى به گفته خودش از سال ۱۳۴۲ وارد حوزه ایرانشناسى شده است و در این سال کتاب «ادیان بزرگ جهان» را نوشت که شامل ۵ دین بزرگ جهان بود. مى گوید: «اول زرتشت و دین او را نوشتم. از آن زمان کشش فوق العاده اى به سمت تاریخ وفرهنگ و زبان هاى ایران باستان پیداکردم.» مشوقانش در این راه چه کسانى بودند؟

مى گوید: «سال ۴۲ بود که با «پورداوود» و دکتر «فره وشى» آشنا شدم. در همان سال هاى ۴۳ بود که احتمالاً کنگره جهانى درباره آیین مهر در ایران برگزار شد و من کتاب فرهنگ نام هاى اوستا را که در سه جلد تدوین کرده بودم با تشویق استاد پورداوود منتشر کردم. درآن مقطع پروفسور «لنتس» و «رامپیس» از استادان بزرگ اوستاشناسى در آلمان به ایران آمده بودند و از این اثر بسیار تمجید کردند و مقدمه اى بر آن نوشتند.

این کتاب اولین کار اساسى ام در حوزه ایرانشناسى بود.» هاشم رضى از سال ۱۳۵۶ دیگر مقوله روانکاوى را کنار مى گذارد و یکسره به ایران شناسى مى پردازد و زبان هاى اوستایى و سانسکریت و فارسى باستان را مى آموزد و راه برایش در زمینه تحقیق در ایران شناسى هموار مى شود. دکتر فره وشى نیز همچنان به تشویق او مى پردازد و به گفته خود رضى «علاقه داشت تا در زمینه آیین میترائیسم کار کنم که تا آن موقع در این زمینه کار نشده بود. توصیه ایشان این بود که مخصوصاً دو کتاب اصلى از «فرانتس کومن» را ترجمه کنم.

یکى همین آیین پررمز و راز میترایى است که اخیراً منتشر شده و کتاب دو جلدى دیگرى هم بود که هنوز بعد از صدسال کتاب مرجع در این زمینه است. یک جلد آن تصاویر میترایى است و جلد دیگر، شرح تصاویر جلد اول و متون میترایى در تمام جهان است.» درباره این اثر، هاشم رضى مى گوید: «این اثر غیر از آن کتاب است. این کتاب در دو جلد و در ۱۲۰۰ صفحه با مجموعه اى ازتصاویر میترائیسم منتشر خواهدشد. اهمیت کتاب در تصاویر آن است. چون آیین میترایى، ۹۰ درصد از روى همین تصاویر پژوهش و تحقیق شده است. در این حوزه متون کهن نداریم.

شاید بیش از ۳۰ صفحه متن کهن نداریم.» یکى ازمهمترین کتاب هاى تألیفى هاشم رضى کتاب «حکمت خسروانى» اوست. درباره این کتاب خودش مى گوید: «در این کتاب عرفان و حکمت از زرتشت تا عصر سهروردى و پژوهش هاى تطبیقى ازکهن ترین ازمنه ایرانى تا ملاهادى سبزوارى در فرهنگ هاى یونانى، رومى و جهان اسلامى، مورد مقایسه و سنجش و پژوهش قرار گرفته است و مستندات بسیارى فراهم آورده ام.»

رضى در مقدمه کتاب نیز مى نویسد: «حکمت اشراقى در سرودهاى حکیم و پیام ایران باستان متبلور است و چون هنر دقیق و شگفت و آیینه تراش دار و متبلورى است که هرزمان به فراخور و از زاویه اى درخشیده و دیده شده است. ایرانیان در: فلسفه، حکمت، عرفان، ریاضى، نجوم، شعر، نگارگرى و… آنچنان ورزیده بودند که تنها با کاوشى در آثار معدود و اندک بازمانده از اعصار کهن، تنوع و گستردگى آن را درمى یابیم. زبانى چون زبان رودکى و دقیقى و فردوسى _ و کهن ترین تفسیرهاى فارسى از قرآن کریم و تاریخ هاى برجامانده در قرن هاى چهارم تا ششم _ حاکى از آن است که افزون از هزارسال پیشینه بایستى تا این چنین زبانى پایدار و کارساز به وجودآمده باشد که پس از هزار و اندى، هنوز قابل فهم و روان براى همگان باشد.»

او سپس ادامه مى دهد که: «کار سهروردى در فلسفه و حکمت، دنباله همان راه پیشینیان است. حکمت اشراق، حکمت فهلویون، خسروانى ها، جاویدان خردها (حکمه الخالده) و اصحاب نور است. سهروردى میان حلقه اى از این زنجیره شگفتى آفرین است. نخستین نیست که پیش از وى بوده اند و پس ازاو تا به «سیدحیدر آملى» و حاج ملاهادى سبزوارى نیز ادامه داشته و دارد.» از نظر هاشم رضى «بى گمان سهروردى با منابع اصلى پهلوى _ اوستایى آشنایى داشته و از آن گنجینه استفاده مستقیم کرده است. البته باید اشاره شود که «حمدالله مستوفى» در کتاب «نزهه القلوب» درمورد «سهرورد» که از توابع زنجان است و نزدیک به زمان وى تألیف شده، نقل کرده که زبان مردم آنجا «پهلوى _ فهلوى» است و بدان سخن مى گویند.

از دیگر سو، اشارات و شرح هایى که سهروردى و اصحاب او از حکمت خسروانى کرده اند و استعارات و کنایه ها و رمزهایى که درباره نور، آتش، امشاسپندان، ظهور کثرت، انوار قاهره، بهمن یا صادر اول و اسطوره ها… کرده اند خود روشنگر این اصل است.» او سپس اذعان مى کند «هنگامى که سرگرم پژوهش در حکمت اشراق» بوده «بسا نکات مبهم در ترجمه سرودهاى زرتشت (گاثاها) را که بسیار دشوار مى نمود _ به موجب اشاره ها و شرح هاى سهروردى دراین زمینه دریافته و کار ترجمه را میسر نمود.» تحقیق هاشم رضى پیرامون همین تحقیقات بود که به مقتضاى جمع آورى اسناد و مدارک موردنیازش به درازاکشید و البته محصول و ثمره آن کتاب وزین «حکمت خسروانى» است.

از دیگر کتابهاى مهم هاشم رضى «دین و فرهنگ ایرانى پیش از عصر زرتشت» نام دارد، کتابى که به تاریخ اولیه ایران، پیش ازمادها و هخامنشیان مى پردازد. دیانت ادوار کهن ایران و روش هاى معمول در دیانت و پرستش، پیش از ظهور «زرتشت» ازجمله مباحثى است که دراین کتاب به کنکاش گرفته مى شود. در بخش اول کتاب، اوضاع طبیعى و زندگى اجتماعى و فرهنگى ساکنان اولیه فلات ایران از دوره هاى پیش از تاریخ تا ورود آریاییان به ایران بررسى شده است.

بخش دوم، به «ورود عناصر هند و اروپایى، فرهنگ و تمدن آنان» اختصاص دارد. موضوع بخش سوم «ورود ایرانیان به فلات»، نظام اجتماعى و اقتصادى و دیانت و آیین هاى آنان در این دوره است. در بخش چهارم کتاب، طلوع و افول پادشاهى ماد و در بخش پنجم نت در دوره امپراتورى هخامنشى در ایران بررسى شده است. بخش پایانى کتاب اختصاص دارد به بررسى «جاى وندیداد در اوستاى ساسانى و شیت هایى درباره خدایان پیشین». «آیین مغان» (پژوهشى درباره دین هاى ایرانى) از دیگر کتابهاى هاشم رضى است که درباره دین هاى باستانى ایران است و او با استفاده از متون کلاسیک یونانى، رومى، اوستایى، پهلوى و فارسى زرتشتى، دین هاى باستانى ایران را مورد نقد و بررسى قرارداده است.

هاشم رضى، نخست نوشته ها و پژوهش هاى مورخان جهان باستان را درباره زرتشت و اوستا و سایر ادیان و مذاهب ایرانى نقل کرده و پس از آن به نقد آنها پرداخته است. طى مباحث این کتاب، مسائلى بسیار درباره آیین هاى «زروانى»، «میترایى» و مانوى مطرح شده و موردمقایسه قرارگرفته و روابط آنها با دین زرتشتى و نفوذشان در یکدیگر بیان شده است و به همین جهت خواننده عادى را ارضا نمى کند و اغلب لازم است خواننده مطالعات و آگاهى هاى قبلى دراین مورد داشته باشد.

از دیگر کتابهاى خوب هاشم رضى کتاب «جشن هاى آتش» اوست، پژوهشى درباره جشن هاى آتش در جهان و مراسم برگزارى و آیین هاى سنتى میان زرتشتیان و پارسیان. کتاب در دو بخش جداگانه تنظیم شده است؛ بخش اول پس از بحث کوتاهى درباره چگونگى انتشار آیین مهر در مغرب زمین به شیوه برگزارى جشن مهرگان در دوران هخامنشى و ساسانى پرداخته است. مراسم گوناگون و انجام سنت ها و آیین ها که در بسیارى موارد با نوروز یکسان بوده و هست موردبحث قرار گرفته. در پایان این بخش از شب یلدا، این خاطره کهن ایرانى که با مراسم و سنن و شادمانى برگزارمى شود مطالب جالب و خواندنى نوشته شده است.

از مهمترین آثار «هاشم رضى» مى توان به کتاب اوستا اشاره کرد، «موبد موبدان رستم شهرزادى» درباره این کتاب و نویسنده آن مى نویسد: «درود بر فروهر پاک اندیشمندانى چون ابوریحان بیرونى، سهروردى، ابراهیم پور داوود، بهرام فره وشى و… که براى شناساندن فرهنگ این مرز و بوم از هیچ کوششى دریغ نورزیدند. هاشم رضى نیز ازجمله این کسان است؛ پژوهشگر خستگى ناپذیرى که سالهاست سخنان اشوزرتشت را با دیده دل نگریسته و با پیروى از پیام او که «هردانایى باید دیگران را از دانش خود بهره مند سازد» باپژوهش و نوشته هاى خود راه را براى هر عاشق آیین وفرهنگ ایرانى هموار ساخته است.

باشد تا فرهنگ دوستان، سال هاى بسیار از قلم این پژوهشگر ارجمند بهره مند شوند.» جاى بسى خوشبختى براى نویسنده که امضاى «موبد رستم شهرزادى» پیشواى دینى زرتشتیان ایران بر پاى این نوشته است.