دام صیادان یا عبرت ایرانیان

درباره کتاب

اثر پیش رو را می‌توان نخستین رساله‌ی فارسی در شناخت استعمار انگلیس در شبه‌قاره‌ی هند دانست.

آمبا پراساد، آمبا پراشاد، آنبا پارشا (و در برخی منابع، امیرشاه)، آقاصوفی، آقاصوفی هندی و بیش از همه صوفی آمبا پراساد، در سال ۱۸۵۸ در مراد آباد هند در طبقه‌ی خاندانی کایاستا به دنیا آمد. او در چند شهر از جمله مرادآباد، بریلی و جولوندور در رشته‌ی حقوق درس خواند، اما آن را حرفه‌ی خود قرار نداد. وی پیرو «مکتب تیلک» و تحت تأثیر فکری آجیت سینگ (آزادیخواه و مبارز ضداستعمار هندو) بود و با افراد معروفی مراوده داشت. در سال ۱۸۹۶ روزنامه‌ی جامع‌العلوم را منتشر کرد و ویراستار نشریه‌ی هندوستان نیز بود. وی نویسنده‌ای توانا بود و رسالاتی از او در دست است؛ از جمله: نمونه‌ای از تمدن مسیحی، باغی مسیحا، ترجمه‌ی مقاله‌ای از امیرعلی متفکر معروف مسلمان هند، و مجموعه‌ی درسگفتارهای مکتب تیلک با عنوان «انقلاب». او مدافع سرسخت هندوها و مسلمانان مبارز بود و همزمان از سیاست‌های استعماری انگلیس انتقاد می‌کرد و سال‌ها به اتهام قیام در میان مسلمانان و فعالیت‌های انقلابی

آمبا پراساد (1916ـ1858م.) معروف و مشهور به آقاصوفی هندی از جمله شخصیت­‌های هندی است که در خلال اواخر مشروطیت تا حوالی پایان جنگ جهانی اول در شیراز زیست و خدمات فرهنگی، مطبوعاتی و آموزشی بسیاری انجام داد. وی که مبارزی خستگی­‌ناپذیر و مخالف سرسخت سلطه انگلستان بر کشورش هندوستان و همچنین ایران بود، در ایام اقامت در شیراز علاوه بر همکاری نزدیک و تنگاتنگ با «حزب دموکرات فارس» و شخصیت‌­های مبارز و ضدانگلیسی، کوشید تا یک شبکه ضدانگلیسی در شیراز سازماندهی کند. انگلیسی­‌ها از همان بدو ورود او به بوشهر و شیراز، وی را تحت تعقیب قرار دادند و سرانجام موفق شدند پس از سقوط شیراز در سال 1335هجری قمری/1916 وی را به­ چنگ آورده و محکوم به تیرباران و اعدام کنند.

آقاصوفی هندی نویسنده‌­ای پُرکار و سریع القلم بود. برای چندین سال سردبیر و گرداننده اصلی رونامه ضدانگلیسی «حیات» بود و با سایر نشریات محلی فارسی منتشر شده در شیراز نیز همکاری می‌­کرد. ارتباط خوبی با مبارزان هندی در داخل هندوستان و کلنی مبارزان هندی در پاریس داشت و با آنان مکاتبه کرده و نشریه ضدانگلیسی «مام میهن» را از پاریس وارد شیراز و میان برخی از مبارزین ضدانگلیسی پخش می‌­کرد. وی ظاهراً در صدد تشکیل یک ارتش ضدانگلیسی از فراری­‌ها و سربازان از خدمت خارج شده هندی در فارس بود و در این زمینه تلاش­‌های ناکامی هم انجام داد.

آقاصوفی هندی در راستای افشاگری علیه سلطه انگلیس بر هندوستان، کتابی از ویلیام هویت (1879ـ1792م.)، نویسنده مشهور انگلیسی را با عنوان «دام صیادان یا عبرت ایرانیان» با کمک و نگارش میرزا علی‌­اصغر حکمت به ­فارسی ترجمه و در سال 1330 هجری‌قمری/1290شمسی در شیراز چاپ و منتشر کرد. کتاب به­ مجرد انتشار، مورد استقبال خوانندگان قرار گرفت و صدها نسخه چاپ شده ظرف مدت کمی به­ فروش رسید.

هوویت در این کتاب با استناد به­ منابع حقوقی و قضایی خود انگلیسی­‌ها، ظلم و ستمی که مأموران «کمپانی هند شرقی انگلیس» و همچنین انگلیسی­‌های مقیم هند بر مردم مظلوم هندوستان کردند را افشا کرد. هوویت در کتابش صحنه­‌های دلخراش و تکان دهنده‌­ای از ظلم و اجحاف غیربشری انگلیسی‌­­ها بر توده هندی را به­ تصویر کشید و نشان داد «مسیحیان» انگلیسی چطور و چگونه آموزه‌­های صلح دوستانه انجیل را فراموش کرده و بسان گُرگی درنده به­ جان خلق بی­گناه هندوستان افتادند.

هدف آقاصوفی هندی از ترجمه این کتاب از انگلیسی به ­فارسی، چنان که از عنوان خودساخته ترجمه او برمی‌­آید، افشای جنایات انگلیسی­‌ها در هندوستان و هشدار به ایرانیان برای هوشیاری از توطئه­‌های مقامات بریتانیا در ایران بود. کاری که سخت در آن موفق بود و کتابش، در واقع از جمله پایه­‌های نخستین ایجاد گفتمان «مخالفت با هندی‌سازی ایران» بود و شد. آقاصوفی هندی در مقدمه‌­ای که بر ترجمه کتاب ویلیام هوویت نگاشت، در همین باره نوشت: «ما این کتاب را از این سبب از زبان انگریزی ترجمه نمودیم که برادران ما از خواب غفلت بیدار شوند و بر الفاظ نرم و چرب اجانب مغرور نشده، گول نخوردند و از نفاق و شقاق و وطن و ملت [دین] فروشی اجتناب نمایند؛ ورنه حالت ایشان بدتر از حالت اهالی هندوستان خواهد شد. و چنان­که دوستی اجانب برای هیچ­یک از اقوام آسیا فایده­ای نبخشید بلکه منتج به اضرار کلی شد، به اهل ایران هم فایده­ای نخواهد بخشید.» (دام صیادان یا عبرت ایرانیان، ص 42).

اندکی بعد آقاصوفی هندی کتابی دیگر را از «سردار آجیت سینگ» از زبان اردو به­ فارسی ترجمه و با عنوان «دوستداران وطن» چاپ و منتشر کرد. از این کتاب نیز استقبال شد، اما نه به اندازه کتاب «دام صیادان یا عبرت ایرانیان». کتاب «دام صیادان یا عبرت ایرانیان» علیرغم تأثیر عظیمی که بر ایجاد گفتمان ضدانگلیسی در ایرانِ قبل از جنگ جهانی اول داشت، هرگز تجدید چاپ نشد و در این فاصله صد و چند ساله کم­‌کم از یادها و خاطرات رفت. چیزی نگذشت که مترجم ضدانگلیسی آن، آقاصوفی هندی نیز در ذهن و خاطره جمعی ایرانیان فراموش شد، طوری که امروزه حتی اساتید رشته تاریخ در ایران نیز کمتر نام آن نویسنده چیره‌­دست و مبارز ضدانگلیسی را شنیده­اند و چیزی از او خوانده و یا می‌­دانند.