فارسنامه

درباره کتاب

کتاب حاضر به تالیف ابن بلخی درباره‌ی تاریخ قدیم ایران و ذکر فارس و مختصات نواحی آن نیز شاهان و فرمانروایان این دیار نگاشته شده که نویسنده آن را به محمد بن ملکشاه سلجوقی، تقدیم داشته است. این اثر با تصحیح و تحشیه‌ی “گای لیسترانج” و “رینولد آلن نیکلسون” به چاپ رسیده است. 

فارسنامه کتابی است پیرامون تاریخ و جغرافیای پارس که در دههٔ نخست سده ششم هجری قمری نوشته شده‌است. نام نویسندهٔ کتاب مشخّص نیست ولی نویسنده خود در دیباچهٔ کتاب نسب نیایش را از بلخ و خویشتن را زاده و پرورده در پارس ذکر می‌کند. از این رو، معمولاً از وی با نام ابن بلخی یاد می‌شود. بخش جغرافیای فارس‌نامه به خاطر اطلاعات بدیعی که در آن یافت می‌شود نزد پژوهشگران بسیار ارزشمند است، بخش تاریخ کتاب عمدتاً منطبق با تواریخ پیشین یا حتی مأخوذ از آنهاست، گرچه گاه اطلاعات اضافه‌ای هم در آن یافت می‌شود. بخش تاریخ این اهمیت را می‌دارد که نخستین تألیف (در مقابل ترجمه ) پیرامون تاریخ ایران به زبان فارسی  است که به دست ما رسیده‌است.

این کتاب، قدیمی‌ترین کتابی است که اطلاعات جامع و منحصر به فردی را دربارهٔ فارس، به زبان فارسی و با انشایی سلیس و روان و در شیوه‌ای موجز و دل‌نشین به اهل فضل و ادب عرضه داشته‌است و از زمان تألیف، به عنوان منبعی معتبر در شناخت فارس، مورد قبول و استفاده پژوهش گران و صاحب نظران قرار گرفته‌است. نویسنده فارس نامه در مقدمهٔ کتاب، هدف از نگارش آن را توصیف وضعیت تاریخی و جغرافیایی فارس در جهت آگاه کردن سلطان سلجوقی از موقعیت این ایالت عنوان می‌کند.

ابن بلخی، در فارسنامه، نشان می‌دهد که سلطان سلجوقی که به اهمیت جغرافیایی و تاریخی فارس و نژاد مردم آن آگاه بود، از وی درخواست تألیف کتابی را کرد که آیینه تمام نمای فارس باشد و مؤلف نیز، به تألیف فارس‌نامه پرداخت که نخستین کتاب مستقل و جامعی است که درباره فارس، جغرافیا و سوابق و روحیات مردم آن به رشته تحریر کشیده شده‌است. او در تألیف خود با دقت و وسواسی شگفت‌انگیز، از مؤثق‌ترین اطلاعات مندرج در کتاب‌های مختلف سود برد تا کاری تحقیقی و قابل اعتماد را عرضه بدارد و به همین جهت مواد کتاب خود را از یک اثر واحد برنگرفت و تنها به گفته گذشتگان اکتفا نکرد و کوشید تا خود نیز، دیده‌ها و شنیده‌ها و دریافت‌های خویش را بر کتاب بیفزاید و نتیجه، آن شده‌است که پاره‌ای از اطلاعات و مطالب موجود در فارسنامه ابن بلخی، کاملاً دست اول و خاص و منحصر به این کتاب باشد و در هیچ اثر دیگری مشاهده نمی‌شود، همانند آنچه درباره مالیات فارس و قبایل کرد و شبانکاره یا خلق و خوی مردم این دیار، آورده‌است.