راه نمای پژوهش درباره میرفندرسکی

درباره کتاب

کتاب حاضر، کوششی است برای عرضه‌ی بررسی‌هایی در زمینه‌ی زندگی، احوال و روزگار سید ابوالقاسم بن میرزا بیک معروف به میرفندرسکی، هم چنین معرفی منابع موجود درباره‌ی شرح حال و اندیشه‌ی او که در پایان، فهرست نگارش‌های او، اعم از نسخه‌های خطی و چاپی درج گردیده و گاه به شکل توصیفی، معرفی شده است.

مولانا ابوالقاسم بن ابوطالب میرحسینی فِندِرسکی مشهور به میرفندرسکی (حدود ۱۰۱۹-۹۴۲خورشیدی/۱۰۵۰–۹۷۰ه‍. ق/۱۶۴۰–۱۵۶۳م)، حکیم، دانشمند و فیلسوف عصر صفویه است. نیاکان او از سادات بزرگ استرآباد و از نوادگان موسی کاظم بودند و جد وی به نام «میرصدرالدین» در روستای جعفرآباد نامتلو از توابع فندرسک استرآباد صاحب زمین بود و پس از تاجگذاری شاه عباس یکم (۹۹۶ ه‍. ق) به دربار او پیوست. پدرش میرزابیک نیز در دستگاه شاه عباس خدمت می‌کرده‌است و مورد احترام بوده‌است.

در اصفهان شفا را تدریس می‌کرد و کسانی مانند آقا حسین خوانساری و ملّا رجبعلی تبریزی از شاگردان او بودند. اما بعداً به خاطر اینکه محیط فکری و علمی آن روزگار با روحیه آزادی‌طلب و تقلیدناپذیر او سازگاری نداشت، مانند استادش چلبی‌بیک تبریزی و بسیاری دیگر از اهل علم و ادب و عرفان و هنر عازم هندوستان – که دارای محیطی آزاد و به دور از تعصب بود – شد. در هند ظاهراً اغلب با آرا و عقاید هندوان و برهمنان هم آشنایی یافت و در بین آثار منسوب به وی رساله‌ای هم به نام «شرح جوگ با سشت» هست که در واقع حاشیه‌ای بر ترجمه فارسی این اثر و به هر حال حاکی از این آشنایی است.

میرفندرسکی از معاصران میرداماد و شیخ بهایی و آقا حسین خوانساری و ملاصدرا بوده‌است و چندین تن از مدرسان حکمت معروف آن دوره، مانند ملاصادق اردستانی، محمدباقر سبزواری، آقاحسین خوانساری، میرزا رفیعای نائینی و شیخ رجبعلی تبریزی و ملاصدرا از شاگردان او بوده‌اند.

میرفندرسکی وصیت می‌کند که در مدرسه محل تدریسش (مدرسه میر) واقع در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شود که هم‌اکنون به عنوان تکیه میر فندرسکی شناخته می‌شود.

از میرفندرسکی چند رساله کوتاه در حیطه موضوعات علمی و فلسفی، مقدار کمی حواشی و توضیحات بر ترجمه «جوگ باسشت» هندی و برخی اشعار و قطعه‌های منظوم برجای مانده‌است:

۱. مهم‌ترین اثر میرفندرسکی رساله فارسی معروف به صناعیه است که به عنوان «حقایق الصنایع» نیز شهرت دارد. او در این رساله صناعت را به مفهومی بسیار گسترده و به معنی هرچیز که از نیروهای عقلی و کاری آدم به ظهور و حصول پیوندد، گرفته‌است.

۲. «رساله فی الحرکه» نوشته کوتاهی است به زبان عربی در ۵ بخش در تعریف حرکت و گونه‌های آن و بیان آنکه هر حرکتی محتاج محرکی است و حرکات به‌طور کلی باید از محرکی واحد آغاز شوند که محرک اول است و خود محرکی ندارد.

رساله در تشکیک؛ نامه‌ای است رساله مانند که میرفندرسکی در پاسخ به پرسشی که آقا مظفر کاشانی دربارهٔ مسئله تشکیک در ذاتیات از او کرده بود نوشته‌است. میرفندرسکی در این نامه به شیوه مشائیان سخن می‌گوید و برخلاف اشراقیان که به تشکیک در ذاتیات قائلند. او ذاتیات را مقول به تشکیک نمی‌داند.

رساله در کیمیا به فارسی.

حواشی بر «جوگ باسشت»، متنی که میرفندرسکی بر آن حاشیه نوشته کتابی است در عرفان و حکمت هندی که در زمان «اکبرشاه» به فارسی ترجمه شد. اصل کتاب به نام «لگهویوگه و اسیشتهه»، چکیده‌ای است از منظومه بزرگ‌تری به نام «یوگه واسیشتهه» است که به نام‌های «مهار اماینه» و «واسیشتهه راماینه» نیز معروف است.

میرفندرسکی با آنکه بیشتر به تعلیم طریقۀ حکمای مشایی اشتغال داشت، مثل فارابی و ابن سینا که وی مخصوصاً با آثار آنها سروکار داشت، از تمایلات عرفانی خالی نبوده و قصیده معروف او در باب تطبیق عالم علوی و سفلی از بعضی جهات یادآور آرای نوافلاطونی به نظر می‌رسد