ممالک و مسالک

درباره کتاب

مسالک و ممالک به معنای «راه‌ها و ایالت‌ها» است.این کتاب نیز در زمینه جغرافیا است و شبیه کتاب الاقالیم است. اما اختلافتی با آن دارد.این کتاب دویست سال بعد از نوشته شدنش توسط استخری، ترجمه گردید. نسخه‌های خطی دیگری از کتاب مسالک و ممالک و همچنین صورالاقالیم استخری در کتابخانه‌های بزرگ جهان موجود است. از جمله نسخه خطی کتابخانه ملی وین به متن فارسی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی و نسخه کتابخانه موزه ملی ایران (ایران باستان) مورخ ۷۲۶ هجری به خط ابن ساوجی…

بنا به دیدگاهی، ابن خردادبه اثر خویش را پس از اقامتش در کنار دجله، در سامرا و بین سال‌های ۲۳۴-۲۳۰ق (۸۴۴-۸۴۸م) نگاشته است. برخی نیز سال ۲۳۲ق یا حدود آن را زمان تالیف اثر دانسته‌اند. گمان می‌رود نویسنده اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغییراتی نیز در آن داده است. اثر نخستین بار در سال ۲۳۱ق (۸۴۶م) و سپس در سال ۲۷۲ق (۸۸۵م) تدوین شده است. برخی پژوهشگران بر این باورند با وجود اصالت اثر، مختصری از این کتاب به دست نسل‌های بعدی رسیده و تغییراتی در آن داده شده است.
المسالک و الممالک در زمره کتاب‌های مهم مربوط به امور مالی است. نویسنده آن با ذکر چگونگی هر منطقه، آگاهی‌های بسیاری از مالیات‌ها و خراج آن محل ارائه می‌دهد. در برخی موارد حتی ابن خرداذبه از میزان درآمدهای دولتی هر منطقه هم به روشنی سخن می‌گوید. این کتاب با استفاده از اسناد رسمی نوشته شده است و مورد استفاده جغرافی‌نویسان بعدی مانند ابن حوقل، مقدسی، ابن فقیه همدانی قرار گرفته است. المسالک و الممالک یک بار توسط باربیه دومنار مستشرق فرانسوی و بار دیگر به وسیله دخویه مستشرق هلندی چاپ و منتشر شد

  این اثر برگرفته از کتاب صور الاقالیم تالیف «ابوزید احمد بن سهل بلخی» است که نسخه اصلی آن مربوط به ابوزید بلخی از میان رفته و کتاب المسالک و الممالک اصطخری نسخه ای تکامل یافته و اصلاح شده از آن است.

این منبع دست اول تاریخی-جغرافیایی توضیحات کاملی از قلمروی اسلامی از جمله سرزمینهای مسلمان شمال آفریقا , مناطق عربی و سرتاسر فلات ایران تا آسیای میانه را شامل می‌شود , در این اثر ارزشمند دریاها , دریاچه ها , کوها , رودها , دشت ها و صحراها مورد بررسی قرار گرفته‌ و همچنین فهرستی از شهرها , طوایف , اقوام و قبایل ساکن در مناطق مختلف به همراه شرحی از آداب و رسوم آنها بیان شده و مورد بررسی قرار گرفته است. این سند دست اول تاریخی علاوه بر محتوای ارزشمند , شامل هفده نقشه جغرافیایی از سرزمینهای مختلف است که اهمیت آن را دوچندان می‌کند.

به علت وسعت و اهمیت فلات ایران , بخش عمده ای از این اثر به بررسی این فلات از جمله سرزمین «ارمنیه و اران و اذربایجان» میپردازد. 
مولف وصف «ارمنیه و اران و اذربایجان»  را با شرح موقعیت جغرافیایی منطقه و محدوده آن  آغاز میکند , سپس به معرفی شهرها و روستاهای بزرگ و کوچک این سرزمین ها پرداخته و شرحی از هر کدام را بیان میدارد , در ادامه رودها و دریاچه ها و کوها را نام برده و به توصیف شرایط آب و هوایی منطقه میپردازد , در نهایت به زبان مردمان «ارمنیه و اران و اذربیجان» اشاره کرده و توضیحات خود را با بیان فواصل بین شهرهای بزرگ به پایان میرساند.